Monarchie op een dwaalspoor
”Vest op prinsen geen betrouwen”, zo luidde de kop van het RD-commentaar op 27 augustus 1976. Daar was ook wel reden toe. Uit het zojuist gepubliceerde rapport van de commissie-Donner over de Lockheedaffaire bleek duidelijk dat prins Bernhard zijn hoge en eervolle positie in Nederland had misbruikt om steekpenningen los te krijgen.
Er gingen geruchten dat hij dat geld nodig had gehad in verband met een buitenechtelijke affaire. Die geruchten waren niet zonder grond. In een postuum in de Volkskrant gepubliceerd interview kwam Bernhard er openlijk voor uit dat er behalve vier wettige ook nog twee buitenechtelijke dochters bestonden.De Lockheedaffaire was niet de enige crisis rond de monarchie in de naoorlogse jaren. De problemen met Greet Hofmans uit de eerste helft van de jaren vijftig droegen een nog veel dramatischer karakter. Voor zover dat nog niet duidelijk was, blijkt dat wel uit het recent verschenen boek van prof. Cees Fasseur. Als eerste kon hij daarbij gebruikmaken van het rapport van de commissie-Beel en andere stukken die zich in het Koninklijk Huisarchief bevinden.
Krediet
Kennelijk had hij met zijn boeken over koningin Wilhelmina zo veel krediet opgebouwd bij de koningin dat zij hem deze zaak wel toevertrouwde. In de loop der jaren was er ook een voortdurende aandrang om het rapport openbaar te maken. Gezien het feit dat de commissie-Beel niet door de regering was ingesteld, maar haar werk deed op verzoek van koningin Juliana en prins Bernhard, behoorde het rapport echter tot het huisarchief. Al geldt in deze zaak wel heel sterk dat het particuliere en het politieke door elkaar lopen.
Ging in de Lockheedzaak Bernhard duidelijk over de schreef, in de jaren vijftig was het met name Juliana wier handelwijze volstrekt onverantwoord was. Dat beeld bestond al veel langer, maar krijgt door de naspeuringen van Fasseur nog meer accent. Het was met Juliana nog erger dan we gedacht hadden. Dat onze toenmalige koningin zich zo op sleeptouw liet nemen door een dwaas als die Greet Hofmans! Het is werkelijk om je voor te schamen.
Dat dit alles nu weer opgerakeld en minutieus beschreven wordt, is ongetwijfeld ook voor koningin Beatrix en haar zusters een pijnlijke zaak. Weliswaar zijn hun ouders beiden overleden en zijn we inmiddels een halve eeuw verder. Maar niemand vindt het leuk wanneer de onnozelheid van zijn moeder en de huwelijksproblemen van zijn ouders in boekvorm worden uitgegeven en onderwerp zijn van publieke discussies.
In de schijnwerpers
Die publiciteit is echter de keerzijde van een publieke functie. Je staat daardoor in de schijnwerpers en die schijnwerpers belichten niet alleen je sterke maar ook je zwakke kanten, niet alleen je successen maar ook je uitglijders. Zeker van de koninklijke familie geldt dat zij in een glazen huis woont. Dat kan ook niet anders. Die grote aandacht is wezenlijk voor de moderne monarchie. Die vormt niet alleen een staatsrechtelijke aangelegenheid, maar heeft duidelijk ook sociaalpsychologische functies.
Onze koningin en haar gezin werden geacht de dragende waarden van de maatschappij te belichamen. En zeker in de jaren vijftig van de vorige eeuw gold het gezin als de hoeksteen van de maatschappij. Echtscheiding was volgens velen een schande die, als het maar even kon, vermeden moest worden.
Dat Juliana in godsdienstig opzicht vrijzinnig was, was al lang duidelijk. Dat bleek ook wel uit haar kersttoespraken. Maar in de jaren vijftig was zij eigenlijk de vrijzinnigheid voorbij. De boodschappen van Greet Hofmans waren voor de koningin regelrechte ”doorgevingen” van Boven. Dat ze veelal in orakeltaal geformuleerd waren, deed niets af aan hun authenticiteit. Voor een aantal leden van de hofhouding en tal van persoonlijke vrienden van Juliana gold hetzelfde. Zo vormde zich een groep mensen die elkaar versterkten in hun geloof in deze (naar eigen zeggen) bovennatuurlijk begaafde vrouw.
De aanloop is bekend. Na drie gezonde dochters kregen Bernhard en Juliana in 1947 een gehandicapt kind. De reguliere geneeskunde bood hun niet veel perspectief en vandaar dat zij zich wendden tot het alternatieve circuit. Dat komt vaker voor. Sinds de jaren vijftig is de aandacht voor gebedsgenezers en andere alternatieve geneeswijzen eerder groter dan kleiner geworden.
Hoewel Bernhard een rol gespeeld had in het naar Soestdijk halen van Greet Hofmans, verloor hij al spoedig zijn geloof in haar. Maar toen was het kwaad al geschied, Het kostte hem jaren om haar uit de leefwereld van zijn vrouw te verwijderen. Voor Juliana was zij „mijn lieve engel.”
Paasgevoelig verheven
Greet Hofmans, die van eenvoudige komaf was, was in de loop der jaren terechtgekomen in theosofische kringen. In ieder geval maakte zij zich het daar gangbare zweverige taalgebruik eigen. Een tijd lang presenteerde zij zich als degene die boodschappen doorgaf van een homofiele kippenfokker, die een jaar of tien eerder overleden was. Na verloop van tijd kwam ze echter tot de conclusie dat het boodschappen waren van Christus. Daardoor steeg uiteraard haar zelfbewustzijn. Het was niet de Christus van het Evangelie, zo gaf zij toe aan een groep mensen (onder wie enkele theologen) die haar in 1950 kritisch bevraagden, maar dat deed er voor haar niet toe en voor haar aanhangers kennelijk ook niet.
Fasseur geeft in zijn boek tal van voorbeelden van de doorgevingen van Boven die Hofmans aan de koningin overbracht. „Indien de Tijdswending door de kosmische krachten is ingezet en onder Opperste Leiding van Liefde wordt tot werking gezet, kan dit geen macht ter wereld tegenhouden. En wanneer het Nederlandse volk Paasgevoelig is verheven, zal het Nederlandse volk zijn eigen taak volbrengen omdat het niet alleen voorbestemd is, doch steeds zal blijven de Paasgedachten van iedere vernieuwing.”
Wie het snapt mag het zeggen! Over Marijke kreeg de koningin de volgende hoopgevende boodschap van Greet Hofmans door: „Marijke is geheel in de sfeer der algehele vereffening opgenomen en ondergaat dit met de algehele overgave van het formaat van haar wezen.”
Biblebelt
Terecht noemt Fasseur het wonderbaarlijk dat een „maatschappelijk geslaagde elite met een goede educatie, die geacht kon worden op intellectuele, ja misschien zelfs cynische wijze de wereld te bezien”, zich zo door Greet Hofmans liet inpalmen. Hij had dat eerder verwacht van mensen in de biblebelt van Nederland. Kennelijk bezaten die, wat dat betreft, toch meer de gave des onderscheids. Verder wijst hij erop dat dit vaag religieuze wel aansloot bij het vrijzinnig protestantse milieu waaruit Hofmans’ aanhangers veelal afkomstig waren. Bovendien was er de angst voor een nieuwe wereldoorlog, die vanwege de atoombom nog veel erger zou zijn dan men recent had meegemaakt. Hofmans’ vredesboodschap viel daarom in goede aarde.
Juliana had van haar vader, prins Hendrik, belangstelling meegekregen voor theosofie en aanverwante zaken. Vandaar dat zij zich bezighield met astrologie, wichelroedes, aardstralen en vliegende schotels. Wilhelmina, die zich in de vooroorlogse jaren van een meer orthodoxe kant had laten zien, was een stuk nuchterder. Maar ook zij ontving Greet Hofmans met veel sympathie en nam deel aan de conferenties op kasteel Het Oude Loo, waar haar gedachtegoed werd uitgedragen. In het conflict tussen Juliana en Bernhard over het beëindigen van de relatie met deze gevaarlijke vrouw koos ze onvoorwaardelijk partij voor haar dochter.
Huwelijksproblemen
Nu was ook los van Greet Hofmans de verhouding tussen Juliana en Bernhard in de jaren vijftig niet meer wat ze geweest was. In de oorlogsjaren hadden beiden noodgedwongen hun eigen leven geleid. „Hoeveel deugden in een oorlog tot ontwikkeling komen -moed, vaderlandsliefde, opofferingsgezindheid, volharding, om maar enkele te noemen- de zedelijkheid en de kuisheid horen daar niet bij”, zo constateert Fasseur terecht. Dat gold in alle opzichten ook voor Bernhard.
In zijn Londense jaren had hij er ten minste één vriendin op na gehouden. Daarmee wilde hij na de oorlog de relatie voortzetten. Nu was Juliana in dat opzicht van haar vader ook wel wat gewend geweest en ze kon weten dat haar grootvader, koning Willem III, in zedelijk opzicht evenzeer een bedenkelijke reputatie had. Maar de vriendin van Bernhard bracht haar in een moeilijk parket.
Juliana, die als enig kind was opgegroeid, sinds de jaren dertig geen naaste familieleden had dan haar moeder en moeilijk een passende echtgenoot had kunnen vinden, voelde zich uiterst onzeker in haar hoge ambt. „Wie ben ik, dat ik dit doen mag” waren niet voor niets de bekendste woorden uit haar inhuldigingsrede. Greet Hofmans gaf haar de nodige zekerheid. Tal van doorgevingen waren ook zodanig dat zij de nieuwe koningin in haar rol bevestigden.
Bernhard was terecht van mening dat Greet Hofmans een wig dreef in hun huwelijk. Haar pacifistische opvattingen sloten wel aan bij het vrijzinnige en postvrijzinnige gedachtegoed van Juliana, maar niet bij de opvattingen van Bernhard. Die was juist erg betrokken bij het leger en had een grote voorliefde voor uniformen. Zijn militaire functies in de oorlogsjaren hadden hem onder de bevolking een grote populariteit bezorgd. Geen wonder dat halverwege de jaren vijftig tussen Bernhard en Juliana het woord scheiding viel. Hetzij alleen feitelijk, hetzij ook officieel.
Terwijl het kabinet aarzelde om in te grijpen, forceerde Bernhard een oplossing door te lekken naar de buitenlandse pers. Hij kwam als overwinnaar uit de strijd. Greet Hofmans en haar aanhang moesten van Soestdijk verdwijnen. Naar buiten toe bleef het huwelijk tussen Juliana en Bernhard in stand. In totaal waren ze niet minder dan 67 jaar getrouwd, meer dan enige andere Oranjevorst te beurt viel. De waardering voor de monarchie, die zich bij de inhuldiging van Juliana op een hoogtepunt bevond, liep tijdens haar regeerperiode wel terug, maar de monarchie kwam niet echt in gevaar.
(Dubbele moraal
Vanouds is in de gereformeerde gezindte de liefde tot het Oranjehuis groot. Dat heeft historische en andere redenen. In kerkdiensten wordt publiek voorbede gedaan voor het Koninklijk Huis. Maar die gevoelens van verbondenheid mogen niet leiden tot een dubbele moraal. Het voorschrift van de huwelijkstrouw geldt ook voor vorstelijke personen. Vrijzinnige opvattingen (of erger) die we fundamenteel moeten afwijzen, zijn niet minder gevaarlijk wanneer ze in de koninklijke familie ingang vinden. Er is geen aparte koninklijke route naar de hemel.
Inmiddels is na de dramatische ontknoping van de affaire-Hofmans meer dan een halve eeuw voorbijgegaan. Ging het toen om de beginperiode van de regering van Juliana, thans bevindt koningin Beatrix zich in de eindfase. Zij is duidelijk anders dan haar moeder. Afstandelijker en rationeler en daardoor ook minder vatbaat voor de invloeden van een waarzegger. Beatrix is een vaderskind, zo constateerde Hella Haasse toen zij rond 1955 een tijdje op Paleis Soestdijk gebivakkeerd had om een inleiding te schrijven in het boek dat zou verschijnen ter gelegenheid van de 18e verjaardag van de kroonprinses. In ieder geval droeg haar huwelijk met Claus een veel harmonischer karakter. Wat dat betreft was er wel degelijk sprake van vooruitgang aan het hof.
