Wanneer ik in Kaapstad het voorstel doe om naar het winkelcentrum Garden’s Centre te lopen, schudt iedereen somber het hoofd. Lopen is volstrekt taboe. Willem, de zoon van mijn Kaapse vrienden, heeft hier immers een mes tegen zijn keel gekregen. Als je in Zuid-Afrika wilt lopen, doe je dat op de loopband in het fitnesscentrum.In Kloofstraat liggen bloemen op straat. Daar is een blanke politieagent vermoord. Een oud-medewerker van de Nederlandse ambassade is in Kaapstad blijven hangen. Hij vertrouwt mij toe dat Kaapstad een van de mooiste steden van de wereld is. Ik geef geen antwoord, want het gejubel over Kaapstad lijkt me onzin.

De Tafelberg is fraai. Sommige gebouwen zijn imposant en de compagniestuin is leuk. Verder is Kaapstad door de chaotische wijze van bouwen even lelijk als Johannesburg en Pretoria. Ik heb geen zin om me bij een toeristische mythe aan te sluiten terwijl ik wel beter weet.

Het signaleren van gevaar is tot een tweede natuur van de Zuid-Afrikanen geworden. Loopt er in Langstraat in Kaapstad iemand achter je, wees dan op je hoede. Word je echt bang, bel dan bij een winkel aan (de winkeldeur is steevast dicht) om binnengelaten te worden.

Ik kan in Zuid-Afrika niet zonder verhalen. Als ik geen verhalen en romans zou lezen, dan zou ik mezelf reduceren tot de deelnemer aan een risicoloze toeristenreis. Ben ik in dit land, dan wil ik ook de confrontatie met dit land aangaan. Voor deze confrontatie is de literatuur van wezenlijk belang, omdat zij datgene ordent via taal wat anders een diffuus, ongrijpbaar geheel van onthutsende ervaringen zou zijn.

Johannesburg

Het gevolg is dat de literatuur die helpt om het overrompelende te verwerken zelf tot een venster wordt dat mij uitzicht biedt op wat ik zie en hoor. De stad Johannesburg is niet te vatten in zijn complexiteit. Om toch een zekere greep op Johannesburg te krijgen moet ik de verhalen over Johannesburg lezen, van Alan Patons roman ”Tranen over Johannesburg” tot Athol Fugards ”Tsotsi”.

Nog altijd is Johannesburg een verwarrende stad, maar ik heb in ieder geval iets begrepen van de redenen voor deze verwarring. Misschien moet ik zeggen dat iets van de hier in Johannesburg levende gevoelens van zorg, hoop en berouw op mij zijn overgegaan. Als een stad een kloppend hart heeft, dan heb ik iets van die hartenklop vernomen.

Ik hoef datgene wat ik waarneem niet meer met clichés over Afrika te neutraliseren. Voor wat ik zie bestaan in de literatuur van Zuid-Afrika woorden die recht doen aan wat ik zie en die maken dat er een band ontstaat met de wereld die mij eerst zo verbijsterde. Door de literatuur begint de stad te spreken. In dat stadium van toe-eigening is het volkomen onbelangrijk geworden of een stad mooi is of niet.

Dat de literatuur van Zuid-Afrika mij aanspreekt en mij een gevoel van aankomst, van thuiskomen verschaft, heeft tegenstrijdig genoeg ook met de risico’s van het leven in Zuid-Afrika te maken. Te midden van bedreigingen en gevaren ontstaat er een scherp gevoel voor de keuzes die een mens in het leven moet maken. In een samenleving waarin alles vanzelfsprekend en geregeld is, ontbreekt het aan de noodzaak om de meest wezenlijke levensvragen te stellen.

Mythe

In Zuid-Afrika gaat er geen dag voorbij zonder dat je in je keuzes, in je verhouding tot God en tot je naasten op de proef wordt gesteld. In Zuid-Afrika loop je voortdurend tegen onverwachte dingen aan. De grote verschillen tussen de diverse bevolkingsgroepen maken dat het leven van alledag nooit tot een automatisch ritueel kan verworden, maar dat je steeds opnieuw vragen krijgt voorgeschoteld die een eerlijk antwoord verlangen.

De Zuid-Afrikanen die gevoelig zijn voor de levensvragen van hun samenleving bezitten een authenticiteit die hartverwarmend is. In existentiële benardheid komt het op de kracht en waarachtigheid van woorden aan. Die waarachtigheid vind ik in veel werken uit de Zuid-Afrikaanse letterkunde terug, in romans als die van Etienne van Heerden, in verhalen als die van Abraham H. de Vries en ook in poëzie als die van Elisabeth Eybers.

Het is waar: ik kan het niet velen dat mensen dit land Zuid-Afrika bezoeken en na een reis langs de vaste reeks attracties uitspraken over dit land doen waarbinnen het weer, de dieren, het eten en de wijn de overhand hebben. Zij vereeuwigen een mythe die ik als ongepast beschouw. Mijn gevoel zegt me dat je het ook een beetje moet verdienen om naar dat land te mogen gaan. Met ”dat land” bedoel ik dat ingewikkelde geheel Zuid-Afrika dat oprecht sukkelt om het woord ”samenleving” waar te maken en dat mij om die reden niet loslaat.

De auteur doceert Zuid-Afrikastudies aan de Radboud Universiteit Nijmegen.