Het was een feit dat niet op zichzelf stond. In bepaald opzicht was ook hij een kind van zijn tijd. Immers, er ontstond een nieuwe bewustwording; het was de tijd van het herontdekken van de Bijbel en de antieke oudheid. De renaissance luidde het ontwaken van de moderne mens in. Men nam niet langer voetstoots aan wat de kerk van Rome beweerde, maar ging zelf terug naar de bronnen van kennen en geloven.Er is een parallel tussen de renaissance en de Reformatie wat betreft de terugkeer naar de Grieks wijsgerige en de joods-christelijke geschriften. De eerste waren via het Arabisch herontdekt; zie daarvoor het recent verschenen boek van Floris Cohen ”De herschepping van de wereld”. Het inzicht brak baan dat elk mens een eigen verantwoordelijkheid bezit; de renaissancemens tegenover zichzelf en de reformatiemens tegenover God. Daar zat geen kerkelijke traditie tussen.

Mogelijkheden
Mede door het ontwaken van de onderzoekende en experimenterende mens kwamen er mogelijkheden, die er daarvoor niet waren geweest. Alle eeuwen door hadden joodse Schriftgeleerden en monniken de oude manuscripten met de hand overgeschreven en nu was men in staat boeken te vermenigvuldigen en aan een breed lezerspubliek aan te bieden. De revolutionaire komst van de boekdrukkunst kun je gerust vergelijken met de elektronische communicatie van de laatste vijftien jaar.

De eerste gedrukte Bijbel in het Nederlands verscheen in 1477. Deze Delftse Bijbel bevatte alleen het Oude Testament. Luther vertaalde in 1522 de hele Bijbel in het Duits. Onze Statenvertaling verscheen in 1637. De mens werd, door zelf de Bijbel te gaan lezen, zich er opnieuw van bewust dat hij een eigen verantwoordelijkheid tegenover God draagt. Tegelijkertijd werd de renaissancemens door de Griekse wijsgeren erin gesterkt niet op de kerk van Rome, maar op het eigen denken te vertrouwen.

De Reformatie had vanaf het begin grote invloed op de handel en wandel van elk individu en op het openbare leven. Helaas ging de mens van de renaissance die zich niet aangesproken wist door Mozes, profeten en apostelen, een eigen weg. Het leidde enkele eeuwen later, tijdens de verlichting, tot de mens die de uiterste consequentie trok uit eigen denken en eigendunk: autonomie. Het was een proces dat zich geleidelijk voltrok, maar in 1795 explodeerde in de Franse Revolutie: ni Dieu, ni maître; geen God, geen meester.

Schade
De schade die dit autonomiedenken heeft berokkend, is tot op vandaag voelbaar. Als we immers onze eigen wetten en normen bepalen, hoeft het niet te verbazen dat niet naastenliefde en bewogenheid met hongerigen en dorstigen (Mattheüs 25:35-46), maar egoïsme en geldzucht de boventoon gaan voeren. Het leidt kennelijk tot een graaicultuur met extreme salarissen en bonussen, waarvan wij dezer dagen de wrange vruchten plukken. Bij alle onzekerheid over de oorzaken van de crisis en hoe uit de huidige economische malaise te geraken, is het wel duidelijk dat de wortel van de crisis ligt bij de autonome mens, die zich eigen normen en waarden stelt.

Er wordt dezer dagen wel beweerd dat het huidige kapitalistische systeem heeft gefaald door fouten in zijn structuur. Men stelt zelfs de vraag aan de orde of Karl Marx dan toch niet gelijk had en het liberale kapitalisme tot in de wortel verderfelijk is.

Ik denk dat daar veel van waar is, maar we weten ook uit de geschiedenis van ver voor de renaissance en de verlichting dat de fout niet in de eerste plaats ligt in een systeem, maar in het menselijk hart - de Bijbel staat er vol van. Als Jezus tijdens Zijn omwandeling op aarde érgens op heeft gewezen, dan is het wel op de grondhouding die in ons aller hart is ingebakken: begeerte naar meer, van allerlei aard - je hoeft er de Tien Geboden maar op na te lezen. Graaien is gewoon een synoniem voor begeren.

Paniek
Jezus was erg duidelijk over het hangen aan geld en goed: Niemand kan twee heren dienen; want óf hij zal de ene haten en de andere liefhebben, óf hij zal de ene aanhangen en de andere verachten; u kunt niet zowel God dienen als de mammon, zo zegt Hij in Mattheüs 6:24. Misschien maken ook wij, westerse christenen, ons meer schuldig aan deze woorden van Jezus dan wij ons realiseren. We kunnen gemakkelijk wijzen naar de egoïstische financiële wereld, maar ondertussen doen we wel flink mee. Zijn ook christenen in paniek geraakt toen de beurzen kelderden? Wat er gebeurde was een flinke testcase op Wie of wat wij ons vertrouwen stellen.

Zou het niet goed zijn als we op deze Hervormingsdag weer eens opnieuw aandacht vragen voor de vernieuwing van ons denken (Romeinen 12:2)? Maar dan wel langs de lijnen van hervormers zoals Luther en Calvijn.

De auteur is hoogleraar medische informatica en was eerder rector magnificus van de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Reageren aan scribent?

goedbekeken@refdag.nl.