Dé grote verandering in de uitvaartzorg is volgens Mark J. Debets, woordvoerder van Monuta Uitvaartzorg en -verzekeringen, dat het accent verschuift van de periode voor de uitvaart naar de tijd erna. „De uitvaart omvat een periode van vijf intensieve dagen. Maar uitvaart wordt meer het begin van een blijvende herinnering.” Een voorbeeld daarvan is de Dag van de Dierbaren, die volgende week vrijdag wordt gehouden (zie kader).Monuta, een van de twee grote uitvaartverzorgers in Nederland, organiseert sinds een jaar of tien herinneringsdagen. Op grootschalige bijeenkomsten worden onder meer gedichten voorgelezen, treden artiesten op of spreekt een predikant of pastoor. Debets: „We proberen dat te doen op momenten dat nabestaanden de overledenen extra missen, bijvoorbeeld rond hoogtijdagen zoals Pasen en Kerst.” Tijdens kleinschaliger bijeenkomsten kunnen nabestaanden bloemenkransen maken, die ze op graven of bij urnen kunnen plaatsen.

Een jaarlijks terugkerend fenomeen wil Monuta maken van de zogenaamde sterrenherdenkingsboom, een kerstden waaraan mensen in diverse plaatsen in het land in de laatste twee weken van december een boodschap kunnen achterlaten om een overledene te gedenken. „Er werd in die tijd niet veel voor nabestaanden georganiseerd, terwijl mensen dan wel grote behoefte aan het herdenken van hun dierbaren hebben.”

Internet is tegenwoordig een belangrijk medium om mensen te herdenken. Honderden herdenkingssites zijn op het wereldwijde web te vinden. De familie kan foto’s van de overledene tonen en het overlijden beschrijven, terwijl bezoekers van de site reacties kunnen achterlaten. „De drukst bezochte van onze sites is die over een vrouw die in mei is overleden”, vertelt Debets. „Velen laten een boodschap achter omdat ze nog iets wilden zeggen tegen de overledene of de nabestaanden.”

Persoonlijke invulling
Ook tijdens de uitvaart zelf verschuift de aandacht naar de herinnering. Twintig, dertig jaar geleden bepaalde de uitvaartverzorger de gang van zaken tijdens de begrafenis of crematie. In de periode erna kreeg de cliënt meer invloed op het verloop van de uitvaart. Debets: „Dat is nog steeds belangrijk. Maar het accent wordt tegenwoordig verlegd naar de vraag hoe iemand wil worden herinnerd. De uitvaartverzorger is dan de man of vrouw die luistert en ideeën aandraagt. Tijdens de uitvaart zelf ligt de regie veel meer bij de nabestaanden.”

Een persoonlijke invulling van de uitvaart blijft een belangrijke doelstelling van Monuta. De uitvaartorganisatie zendt momenteel reclameboodschappen uit die het persoonlijke element in de uitvaart onderstrepen. Mensen kunnen door middel van een test nagaan welk type persoon zij zijn en welk type uitvaart zij wensen. Monuta onderscheidt daarbij het traditionele, uitbundige, verbindende, ingetogen, stijlvolle en het onderscheidende afscheid.

Debets: „Wij laten in onze commercials gewone mensen aan het woord. De eigenaar van een Urks visrestaurant wil worden opgebaard in zijn etablissement, net als zijn vader. En over zijn kist wil hij de vlag van zijn restaurant die hij ooit boven op de Kilimanjaro, de hoogste berg van Afrika, plantte.”

Andere voorbeelden van persoonlijke trends zijn zichtbaar in de vormgeving van de doodskisten. „Er was een vrouw die daarin een gleufje wilde. Daarin konden de mensen briefjes stoppen. Die zou ze gaan lezen als zij zou gaan hemelen, zoals zij het uitdrukte. Een man wilde een stift met een touwtje aan de kist, zodat de nabestaanden op de kist aan hem of over hem iets konden schrijven en hij een heel persoonlijke kist kreeg.”

Groene uitvaart
Ook qua locaties en stijlen van begraven zijn er inmiddels diverse alternatieven voor de traditionele begraafplaats of het urnenveld. Op zijn site somt Monuta er een aantal op: een natuurbegraafplaats, een zeemansgraf, een bovengrondse grafheuvel, het lichaam ter beschikking stellen van de wetenschap of ook de steeds populairdere ”groene uitvaart”. Bij de laatste worden FSC-goedgekeurde kisten gebruikt, de bekleding ervan is van ongebleekt katoen en het kussentje is gevuld met maïsvlokken. Voor elke kist plant Staatsbosbeheer een boom in de Nederlandse natuur.

Alles wordt bespreekbaar, constateert Debets. Als extreem voorbeeld noemt hij een vrouw die tijdens haar leven sterk werd geïnspireerd door een sprookje uit de Efteling. „Tijdens haar uitvaart liepen pages met een aantal ganzen voorop. Een foto daarvan haalde de krant.”

Toch overheersen de extremen in de uitvaartbranche niet, meent Debets. „Veel mensen willen een traditionele kist, en vaak een koffietafel met cake na afloop van de uitvaart. Toepassing van nieuwigheden, zoals schilderijen met as van de overledene, as-tatoeages, zoals de weduwe van de artiest André Hazes die liet aanbrengen, het verwerken van as in een diamant, blijft beperkt tot een heel kleine groep. Wel is het zo dat veel mensen een persoonlijk element aan hun uitvaart willen toevoegen. Daarom noem ik 99 procent van de uitvaarten van Monuta niet-traditioneel.”

Nieuwigheden die volgens Debets een kans hebben, zijn bijvoorbeeld een urn in de vorm van een steen die ’s avonds licht geeft. „Verder is er een trend dat de as vaker naar de natuur teruggaat. Nu staat die nog vaak in een urn op de schouw. Een nieuwe mogelijkheid is om de as buiten in een waterurn te stoppen, waardoor de overblijfselen in vijf à tien jaar in de grond verdwijnen.”

Vooraf vastleggen
Belangrijk blijft het dat mensen voor hun overlijden vastleggen hoe ze hun uitvaart willen regelen. „Of er wel of geen muziek moet klinken tijdens de uitvaart, of de zus met wie deze persoon geen contact meer had wel of niet moet worden uitgenodigd. Als dat niet is vastgelegd, kunnen daarover conflicten ontstaan. Het komt dan ook meer dan eens voor dat de uitvaartverzorger als mediator moet optreden.”

Condoleren gebeurt niet altijd meer zoals gebruikelijk ”op het rijtje”. „Familieleden kunnen zich ook tijdens de koffietafel in de zaal verspreiden, zodat de aanwezigen niet allerlei voor hen onbekende mensen hoeven te condoleren.”

Een andere verschuiving die optreedt is dat mensen bij de toespraken niet alleen maar positief zijn over de overledene. „Nu worden ook de negatieve kanten, de moeiten van het leven weergegeven. Dat levert herkenning op, maar ook ontspanning. Er wordt meer dan vroeger gelachen tijdens de uitvaart.”

Het taboe op de dood verdwijnt, stelt de Monutawoordvoerder. „Een van de oorzaken is internet, waarop mensen hun eigen uitvaart kunnen samenstellen, maar het komt ook door invloeden van andere culturen. Daar is het gebruikelijk om tijdens een uitgebreide maaltijd na de uitvaart te spreken en na te denken over de overledene. Ik vind dat een mooie ontwikkeling. Een uitvaart zorgt voor een ontlading na een aantal gespannen dagen.”

Ondertussen veranderde het 85 jaar oude Monuta zijn houding tegenover de vanouds protestantse wortels. Debets: „We zijn trots op die wortels, maar Monuta is wel gegroeid van één uitvaartcentrum aan de Loolaan in Apeldoorn tot een bedrijf met 130 vestigingen. Monuta is afgeleid van ”Mors janua vitae”, wat ”De poort is de doorgang naar het leven” betekent. Nu bedienen we een groter dan alleen het protestantse publiek. Momenteel respecteert Monuta iedere religie, persoonlijke overtuiging of seksuele geaardheid. Iedereen kiest bij ons de persoonlijke uitvaart die hij of zij wil.”

---

Dag van de Dierbaren
In de Lunterse bossen wordt op 31 oktober de eerste Dag van de Dierbaren gehouden. Initiator is uitgeverij Kok ten Have, die zich sinds een paar jaar ontwikkelde tot „specialist in rouwverwerking”, aldus woordvoerster Margaretha Oosting.

Op deze dag voeren vier mensen het woord over het dagthema ”Ik denk aan jou”. Het zijn pastor Marinus van den Berg, bekend publicist op het gebied van rouwverwerking, de theoloog-dichter Hans Bouma en de (rouw)therapeutes Geeri Bakker en Minke Weggemans. De dag staat onder leiding van Marion Lutke, EO-presentatrice van onder meer het programma ”Ik mis je”. „Ondanks dat dit vijf christenen zijn, is het de bedoeling dat ook niet-gelovigen zich er zullen thuis voelen”, aldus Oosting.

De dag is bewust georganiseerd rond de rooms-katholieke herdenkingsdagen Allerheiligen en Allerzielen (1 en 2 november). „Zo sluit onze dag mooi op deze dagen aan.”

De belangstelling voor de bewust kleinschalig opgezette dag, 150 mensen, is groot. Het conferentiecentrum in Lunteren is bijna volgeboekt. Oosting: „We kregen ook enthousiaste reacties van mensen die spontaan hun medewerking aanboden. Volgend jaar zullen we naar een grotere locatie moeten omzien.”

Meer informatie: www.dagvandedierbaren.nl; www.rouwboeken.nl; www.eleos.nl; www.uitvaart.nl.

---

Eén Naam, twee wegen
Bergen goudgele bladeren van Amerikaanse eikenbomen liggen rondom de pastorie van ds. H. J. van der Veen in Putten. De hervormde predikant reageert op nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de uitvaart. „De kerk heeft een grotere taak bij rouwverwerking van gemeenteleden dan alleen het pastoraat.”

De predikant gaat zitten. „Wij vallen allen af als een blad”, is zijn openingszin. De vergankelijkheid van het leven is geduid.

De visie op de dood verschuift, constateert ds. Van der Veen, die een beleidsnotitie opstelde over het omgaan van de christelijke gemeente met crematie, en hierover twee artikelen schreef in De Waarheidsvriend. „In onze maatschappij doet de gedachte dat de dood bij het leven hoort steeds meer opgeld. De dood wordt bondgenoot die je moedig onder ogen moet zien, zodat je op waardige wijze de laatste fase tegemoetgaat. In de Bijbelse visie echter is de dood het loon op de zonde, de laatste vijand, de koning der verschrikking, hoewel de dood voor degenen die in Christus geloven ook een doorgang naar het eeuwige leven is.”

Het besef dat na de dood het oordeel komt verdwijnt snel, aldus de Puttense predikant. „Ook in kerkelijke kring. Vijftig jaar geleden kon je nauwelijks behouden worden, nu kun je haast niet verloren gaan. Tegenwoordig wordt vaak gezegd dat iemand naar de hemel gaat. Maar over een persoonlijke band met de Heere Jezus wordt niet zo veel gesproken.”

Ds. Van der Veen schrikt van elementen uit het gesprek met de Monutawoordvoerder (zie boven). „Eigenlijk kun je het woord niet gebruiken, maar er lijkt sprake te zijn van het ’opleuken’ van de dood: een stift bij de kist, of een mobieltje met beltegoed, waarover onlangs werd geschreven. Dat strijdt met de overtuiging dat ons leven en sterven in het licht van Gods eeuwigheid staan en de dood er is vanwege onze zonde.”

Uniek persoon
In de trend om een persoonlijk tintje te geven aan de uitvaart ziet de predikant wel iets. „Bij elke begrafenis wordt een uniek persoon ter aarde besteld. Een enkele keer komt het voor dat ik iemand moet begraven die ik niet ken. Dan vraag ik de nabestaanden altijd wie de overledene voor hen was en hoe hij leefde in het licht van Gods Woord. Ik wil weten wie we gaan begraven. Daarnaast wil ik ruimte laten om de nabestaanden iets te laten zeggen. Niet platvloers en zonder dat de overledene wordt aangesproken. Zo’n toespraak helpt ook bij de verwerking van het verdriet.”

Fijngevoeligheid, wijsheid en authenticiteit zijn belangrijk in de omgang met nabestaanden in de periode voor en na de uitvaart. „Zorgvuldige begeleiding is van groot belang. Een predikant moet de uitvaart goed doorspreken.”

Sommige predikanten ervaren toenemende weerstand van onkerkelijk geworden kinderen die de uitvaart van hun kerkelijke ouders willen beïnvloeden. Zij suggereren de predikant een korte of geen ’sombere’ toespraak te houden. Ds. Van der Veen heeft deze ervaring niet. „Ik maak bijna geen begrafenissen meer mee waarbij alle kinderen nog naar de kerk gaan. Ook in Putten is de ontkerkelijking toegenomen. Toch weten ook deze nabestaanden dat een predikant bij een uitvaart de ene Naam en de twee wegen centraal stelt, anders vragen ze hem niet. Ik vraag altijd om respect voor het geloof van de overleden ouder. Als de kinderen over deze kwestie verdeeld zijn, doe ik een appel om in een openhartig gesprek deze verschillen te bespreken. Gewoonlijk worden deze problemen dan wel opgelost.”

Spreken tijdens de uitvaart voorafgaand aan een crematie doet ds. Van der Veen niet meer. „Een keer heb ik het wel gedaan. Ik kwam echter in een gewetensconflict: hoe kan ik aan het einde van de dienst om Gods zegen bidden terwijl de familie niet op Gods weg wandelt? Sindsdien ben ik niet meer gevraagd.”

Pastorale richtlijn
Vanwege het feit dat de hervormde gemeente in Putten ook veel randkerkelijken telt, was het nodig het beleid rond crematie vast te leggen. Deze pastorale richtlijn houdt onder meer in dat predikanten niet meewerken aan een crematie. Als een gemeentelid wordt gecremeerd, wordt bij het in de kerk aflezen van diens overlijden en in de rouwadvertenties in de kerkbode niet aangegeven waar en wanneer de crematie plaatsheeft.

De Puttense predikant is niet tegen de trend van herinneringsactiviteiten. Wel heeft hij grote moeite met de invulling met artiesten, kransen en kaarsjes. „Ik zie mij nog geen meditatie houden nadat een liedje van André Hazes is gezongen.”

Predikanten proberen rouwende gemeenteleden te helpen bij de verwerking door pastorale bezoeken. „Toch denk ik dat de kerk met alleen deze individuele benadering tekortschiet. Daarom probeert de hervormde gemeente van Putten deze winter een rouwverwerkingsgroep op te zetten voor nabestaanden van wie minimaal een jaar geleden een geliefde overleed. De kerk heeft hierin een taak.”