Prof. Fred van Staden ontkent niet dat er „ernstige dingen” zijn gebeurd. „Rusland heeft op allerlei punten het internationale recht geschonden. Maar het gaat veel te ver om te spreken van een nieuwe Koude Oorlog. Het gaat nu niet over de vraag wie de baas is in Europa”, aldus de hoogleraar internationale betrekkingen aan de Universiteit Leiden.Ook Wim van Eekelen, in de jaren tachtig minister van Defensie, spreekt niet over een Koude Oorlog. „De wereld is wel in korte tijd veranderd. Maar voor een Koude Oorlog ontbreekt de ideologische component. De militaire dreiging uit Rusland ontbreekt ook. Men is echt niet meer van plan om door te stoten naar Antwerpen.”

Het huidige Rusland kan ook niet meer zo makkelijk een vuist maken. „Het is afgezakt tot een land met een slechte industrie en een hopeloze infrastructuur. Het leeft wel een beetje op door de winsten op energie. Daardoor is het nationalistischer en zelfbewuster. Aan ons de uitdaging daar een antwoord op te geven.”

Van Eekelen ziet wel dat het Westen „kardinale fouten” tegenover Rusland heeft gemaakt. „Dat begon natuurlijk al met dat gezeur over de uitbreiding van de NAVO met Oekraïne en Georgië. Men verwacht daar stabiliteit van. Maar de Russen voelen zich er door omsingeld, nadat al zo veel buurlanden langs de westgrens tot de NAVO zijn toegetreden. Ook prowesterse Russen ervaren dat zo.”

Helemaal boos maakt de oud-minister zich over het „Amerikaanse gedram” over het raketschild in Polen en Tsjechië. „Iran is nog lang niet zo ver dat het een dreiging is. Verder heeft het Westen Saakasjvili te veel ruimte gegeven. Ik denk niet dat de Amerikanen hem echt hebben gewaarschuwd dat de Russen militair optreden in Zuid-Ossetië niet over hun kant zouden laten gaan.”

Omsingeld
Van Staden heeft maar mondjesmaat begrip voor het Russische optreden. „Ik kan inzien dat Moskou zich omsingeld voelt, door het Amerikaanse raketschild en het groeiend aantal NAVO-lidstaten aan de grenzen. Duidelijk is dat men de NAVO als vijand ziet. Mijn gevoel is dat Moskou best bij de NAVO zou willen, waarschijnlijk om de organisatie dan van binnenuit uit te hollen. Maar ze voelen zich er niet welkom.”

Van Eekelen bestrijdt dat het Westen zich onverschillig toont voor Russische belangen, zoals bijvoorbeeld de Duitse oud-bondskanselier Schröder deze week zei. „We hebben Rusland jarenlang als psychiatrisch patiënt behandeld. We hebben het uitgenodigd toe te treden tot de G-7, hoewel het daar inhoudelijk nauwelijks recht op had. Bij de NAVO is een speciale raad voor overleg met Rusland gecreëerd.”

Van Staden: „Gaandeweg groeide in het Westen de twijfel of we in Rusland een betrouwbare partner hebben. Het land dreef zichtbaar af naar een autocratie. Die twijfel is de laatste weken alleen maar toegenomen.”

Van Staden geeft de Russen wel gelijk in de kritiek op de westerse erkenning van de zelfstandigheid van Kosovo. „Daarop baseert Moskou de erkenning van Zuid-Ossetië en Abchazië. Ook als Nederland moeten we toegeven dat Kosovo’s erkenning niet goed was uit te leggen. Maar ja, wie moreel gesproken rechtlijnig is, moet zich verre houden van buitenlandse politiek.”

De ferme en eensgezinde toon van de NAVO-verklaringen de afgelopen weken maakt weinig indruk op Van Staden. „Echte eenheid heeft het Russische optreden niet gebracht. De verdeeldheid blijft onderhuids bestaan. Duitsland en Frankrijk houden aan hun eigen lijn vast, evenals Amerika. Voor de eenheid binnen de NAVO is het veel belangrijker hoe straks de nieuwe Amerikaanse president optreedt. Zoekt die het gesprek of niet?”

Hindermacht
Van Staden is niet echt bezorgd over de vraag hoe het straks verder moet tussen Oost en West. „Zodra het stof is neergedaald, zullen de Europese Unie, de NAVO en de Verenigde Staten de wederzijdse belangen wel weer in het oog krijgen. Een beperkte samenwerking acht ik zeker waarschijnlijk.”

De Leidse deskundige verwacht dat de dialoog over „niet al te lange tijd” weer zal terugkeren. „De grootste onzekerheid is wie de Amerikaanse president wordt. De Republikein McCain heeft gesteld dat Rusland uit de G-8 moet en buiten de WTO moet blijven. Obama heeft zich veel gematigder opgesteld. Maar ook McCain is realist genoeg om te zien dat een ramkoers niet verstandig is. Als Amerika rond Iran verder wil komen, heeft het Rusland gewoon nodig. Rusland is misschien geen supermacht, maar heeft voldoende hindermacht om het spel te bederven.”

De kunst zal zijn, aldus Van Eekelen, Rusland zo ver te krijgen wel toe te treden tot de Wereldhandelsorganisatie (WTO). „Daarin zal het zich dan aan spelregels moeten onderwerpen. In de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) heb ik me er sterk voor gemaakt te benadrukken dat dit ons grootste belang is.”

Eieren
Ondanks alle problemen blijft Rusland wel een van ’s werelds grootste exporteurs van olie en gas. Ook Nederlandse huizen worden warm gehouden met gas uit het oosten. Een groot deel van Europa is zodoende afhankelijk van Rusland, dat dit ook politiek kan uitbuiten.

Toch voelt Van Eekelen zich niet aangesproken door „al dat gepraat dat wij vanwege de energie zoete broodjes met de Russen moeten bakken.” „Wij zijn wel afhankelijk van Russen. Maar zij ook van ons. Kopers en verkopers kunnen niet zonder elkaar.”

Van Staden is het daarmee eens. „Ongeveer 60 procent van het Russisch nationaal inkomen komt bij ons vandaan. Dat illustreert hun eenzijdige economie, die ook van ons afhankelijk is.”

Van Eekelen pleit er wel voor dat Europa voorraden aanlegt en onderling gas uitwisselt. „Mocht Rusland ooit de kraan dichtdraaien, dan kunnen we het toch een paar maanden uithouden. Na zo’n poos kiest Rusland al eieren voor zijn geld. We moeten nooit zo chantabel worden als Oekraïne een paar jaar geleden.”

Van Staden toont zich pessimistisch over Georgië. „President Saakasjvili heeft veel van zijn gezag verspeeld. De kans op toelating van zijn land tot het NAVO-bondgenootschap is natuurlijk niet groter geworden. In Boekarest heeft hij in april wel de belofte gekregen dat Georgië lid mag worden, maar de datum daarvoor weet niemand.”

Van Eekelen: „Die belofte aan Oekraïne en Georgië heeft de NAVO toen gegeven om Bush niet te veel tegen de haren in te strijken. Maar de Russen hebben dat opgevat als een feitelijke toetreding en buiten dat nu uit.”

De oud-VVD-politicus is trouwens sowieso geen voorstander van de uitbreiding van de NAVO naar het oosten. „Dat was eind jaren negentig zo’n beetje het enige punt waarop ik het met Bolkestein eens was. In Polen is men zo anti-Russisch als de pest. Moet je dat nu echt aanmoedigen? Gelukkig is het tot nu toe redelijk uitgepakt, in landen als Polen, Tsjechië en de Baltische staten. Maar toetreding van Oekraïne en Georgië en zodoende steeds verder oprukken langs de Russische grens, lijkt me echt onnodig. Beheerst optreden van Moskou kun je dan wel vergeten. De NAVO hoeft niet elke sollicitant aan te nemen.”

De recente ontwikkelingen in zowel Oekraïne en Georgië spelen Van Eekelen op dit punt volkomen in de kaart. „Oekraïne blijkt volledig verdeeld over NAVO-aansluiting. Nou, dat gaat dus niet. En Georgië zal toch eerst zijn grensconflicten moeten oplossen.”

Brutaliteit
De NAVO krijgt wel een probleem als Rusland ook acties onderneemt in de Baltische staten, in naam van het beschermen van de eigen burgers daar. „Dan is de NAVO verplicht haar bondgenoten te beschermen. Hoewel ik het idee heb dat Moskou zich heeft verzoend met het NAVO-lidmaatschap van de Baltische landen, kan ik me de onrust in deze landen goed voorstellen.”

Van Eekelen prijst de „beheerste reactie” van de EU-leiders, begin deze week. „Vanouds hebben de Russen de neiging de Europeanen uit elkaar te spelen. Maar de brutaliteit van de Russen om de overeenkomst met Sarkozy een eigen interpretatie te geven, bracht de lidstaten dicht bij elkaar.

Leger Rusland geen partij voor NAVO
Voor een echte Koude Oorlog heb je twee partijen nodig die ongeveer even sterk zijn. Het vermogen van het Russische leger is echter zeer beperkt, stelt dr. Marcel de Haas.

De deskundige van het Haagse Instituut Clingendael bezoekt volgende week een conferentie in Polen over de terugkeer van Rusland als supermacht. Het is duidelijk dat de ingezette militaire hervormingen van de laatste jaren nog weinig vruchten afwerpen.

Kenmerkend voor het Russische leger is dat het denkt „in het groot”, aldus luitenant-kolonel De Haas. „Moskou wil per se meer dan 1 miljoen man onder de wapenen hebben. Ruim de helft daarvan bestaat uit dienstplichtigen van 18 jaar. Die rijen zijn echter steeds minder goed te vullen. De afname van de bevolking is in deze groep echter goed zichtbaar. Zelfmoord komt op grote schaal voor. Steeds meer jongeren worden afgekeurd in verband met drank- en drugsmisbruik en wegens het langdurig leven in slechte behuizing. Ook de slechte gezondheidszorg eist hier zijn tol.”

De rest van het leger bestaat uit beroepsmilitairen. „Dat zijn officieren. Naar verhouding is het kader dus erg groot. In de Russische krijgsmacht doen officieren vaak het werk dat bij ons door onderofficieren gebeurt. De stap naar een kleiner leger van beroepsmilitairen met modern materieel, heeft men nog niet genomen.”

In zijn jaren als president heeft Poetin het defensiebudget verhoogd van 7 miljard naar ruim 40 miljard dollar. „Maar een groot deel daarvan wordt gestoken in de vernieuwing van kernwapens. Niet in de hervorming van conventionele wapens, zoals tanks, vliegtuigen en schepen. Ook blijft door corruptie veel aan de strijkstok hangen.”

Van het extra geld is een deel bedoeld voor nieuwe conventionele wapens. De Haas: „Maar als je van de 23.000 tanks er jaarlijks dertig vervangt, schiet dat niet echt op.”

Technisch
De Haas ziet in Rusland daarom geen enkele militaire bedreiging voor het Westen. „Voor het moderne leger van de NAVO-lidstaten is het geen partij. In technisch opzicht loopt het enorm achter. Maar kijk je naar Ruslands buurlanden in Centraal-Azië en de Kaukasus, dan blijft het natuurlijk een grote machthebber.”

Dat kwam begin augustus overduidelijk aan het licht in Georgië en Zuid-Ossetië. „Georgië heeft een goed opgeleid leger van 25.000 man. Sinds de terreuraanslagen in 2001 zijn zo’n 200 Amerikaanse militaire instructeurs bezig het Georgische leger op te leiden. Ook heeft het land veel materieel ontvangen. Maar al die goed toegeruste Georgiërs werden door de Russische overmacht gewoon omvergelopen.”

Bovendien gebruikten de Russen hun oude tactiek van massale bombardementen. De Haas: „Dat lijkt heftig, maar het is een teken van zwakte. Militair gezien is het natuurlijk niet zo indrukwekkend dat hele flatgebouwen tegen de vlakte gaan. Met precisiewapens zou men met veel minder munitie veel groter resultaat hebben kunnen boeken.”

Slaap
Dat Rusland miljarden dollars steekt in kernwapens, houdt De Haas niet uit zijn slaap. „Het aantal kernkoppen van de Russen en de Amerikanen is ongeveer gelijk. Daardoor zijn wij, denk ik, in West-Europa redelijk goed beschermd tegen Russische raketten. Belangrijker is de oude theorie van de wederzijdse vernietiging, die veronderstelt dat het ene land het andere niet vernietigt als het zelf met gelijke munt wordt betaald. Zolang wij als Westen zelf onze zaken op orde hebben, hoeven we ons dus geen zorgen te maken.”