Een realist moge deze wat optimistische kijk op de werkelijkheid met iets meer pessimisme bekijken, toch houd je een wel erg naargeestig beeld over als je de zaak omdraait. Dan zijn veel mensen eropuit hun werk te verprutsen en hebben regeringen de ambitie burgers tegen zich in het harnas te jagen. Dat laat zich slecht geloven.Maar dat wil niet zeggen dat het ook automatisch goed gaat. Dat laat zich prima illustreren aan de hand van een aspect van het beleid van achtereenvolgende regeringen. Al geruime tijd wil de overheid het opleidingsniveau van de bevolking verhogen. Onder het motto van een leven lang leren worden vanuit Den Haag acties opgezet en maatregelen genomen.

Op zichzelf genomen een nobel streven. Het voorkomen van uitval van scholieren en stimuleren dat veel studenten een hbo- of wo-opleiding afronden, is een uitstekende ambitie. Bevorderen dat mensen voortdurend leren gedurende hun hele beroepsloopbaan is goed. De overheid zal ongetwijfeld serieus menen dat ze goed bezig is rond een leven lang leren.

Diezelfde overheid beweegt zich echter ook al jaren in de richting van meer zeggenschap voor de scholen. Met bijbehorende verantwoording achteraf. Daarmee zijn onderwijsinstelling onafhankelijker geworden. Zij moeten in de eerste plaats hun eigen broek ophouden en kunnen voor gaten in de begroting niet meer in Den Haag aankloppen. Iedere school en instelling wil op de jaarrekening graag zwarte cijfers zien. Op de lange duur zijn die, logischerwijs, zelfs noodzakelijk. En het klinkt tegenstrijdig, maar dat zorgt ervoor dat scholen en onderwijsinstellingen niet altijd dingen doen die het de burger mogelijk maken om bij te leren door een studie te doen. Werknemers die een bepaalde studie willen volgen, kunnen die vaak niet doen.

Er zit, om maar één probleemveld te noemen, een intrinsieke spanning tussen de regeringsambitie tot een leven lang leren en de ambitie van hogescholen en universiteiten om onderwijs te verzorgen dat kostendekkend is. Werknemers die willen studeren om bij te blijven of om te scholen, zullen dat namelijk vooral in de avonduren moeten doen.

Veel universitaire studies kun je in deeltijd volgen. Maar, nu komt de adder, een deeltijdopleiding is niet hetzelfde als een avondopleiding. Je mag gewoon wat langer doen over een dagopleiding. Op deze manier draai je de mogelijkheden om te studeren, om levenslang ook formeel te leren terwijl je werkt, de nek om.

Vanuit het landsbelang gezien bepaald ongelukkig. Vanuit de universiteit gezien begrijpelijk, want als je hetzelfde college overdag en ’s avonds moet geven, zijn de kosten twee keer zo hoog. En daarmee een bedreiging voor de zwarte cijfers. Heel wat op zich interessante universitaire masters zijn daarmee niet meer haalbaar voor hen die op latere leeftijd door willen of moeten leren.

Je kunt dit spanningsveld ook formuleren als een spanning tussen twee soorten overheidsbeleid: dat wat gericht is op levenlang leren en dat wat gericht is op de onderwijsinstellingen. Of, algemener: er is een overheid die landelijke doelstellingen najaagt. Tegelijkertijd plaatst diezelfde overheid om heel andere overwegingen degenen die de desbetreffende doelstellingen haalbaar moeten maken via ander beleid op afstand van Den Haag. Daarmee vergroot ze de kloof tussen dat wat de instelling als welbegrepen eigenbelang ziet en dat wat de overheid als landsbelang wenst te beschouwen.

Dit speelt breder dan in het voorbeeld dat hierboven is uitgewerkt. Ervan uitgaande dat een regeringsapparaat er niet bewust een puinhoop van wil maken rijst onverbiddelijk de vraag wat er hier anders moet. Meer samenhang, meer sturing, minder beleid, meer autonomie of nog wat anders. Voer genoeg voor beleidsmakers, wetenschappers en politici om hun tanden in te zetten. Daar kun je je leven lang lerend in blijven.

De auteur is manager van de lerarenopleidingen voortgezet onderwijs aan Driestar educatief te Gouda. Reageren aan scribent? gedachtegoed@refdag.nl.