De dag van haar ambtsaanvaarding zal oud-minister Sorgdrager van Justitie zich nog lang herinneren. Nog maar nauwelijks in functie bezegelde ze met een handtekening een deal tussen het openbaar ministerie en een als Haagse Kees bekendstaande criminele infiltrant.Haagse Kees speelde begin jaren negentig in opdracht van de Criminele Inlichtingendienst (CID) van de politie Haarlem een actieve rol bij het organiseren van xtc-transporten naar Engeland. Met zijn infiltratie hoopte het Interregionaal Rechercheteam Noord-Holland/Utrecht (IRT) bewijsmateriaal te verzamelen tegen de drugsbende van Etienne U.

Eind 1993 ontbond de Amsterdamse driehoek van korpschef, hoofdofficier en burgemeester het IRT omdat ze niet langer verantwoordelijkheid wilden dragen voor de actieve rol van criminele infiltranten bij de drugshandel. Volgens Haagse Kees bracht dit besluit hem in levensgevaar.

De regeling waarvoor Sorgdrager tekende, stelde hem in staat met 2 miljoen gulden overheidsgeld in het buitenland onder een nieuwe identiteit een nieuw bestaan op te bouwen. Tot verbijstering van justitie streek de voormalige infiltrant echter voor alles en iedereen zichtbaar neer in een kapitale villa in Naaldwijk en bracht Sorgdrager daarmee ernstig in verlegenheid. In een debat met de Tweede Kamer moest Sorgdrager erkennen dat de 2 miljoen niet was gekoppeld aan de voorwaarde dat de ex-infiltrant naar het buitenland zou verdwijnen. De mogelijkheid het bedrag terug te vorderen, was daarmee van de baan.

Moeizaam
Voortvluchtige criminelen die zoeken naar een nieuwe identiteit kloppen daarvoor meestal aan bij fraudeurs, paspoortvervalsers en omstreden plastisch chirurgen. Burgers een nieuw bestaan geven, is in Nederland sinds begin jaren negentig bij hoge uitzondering ook een overheidstaak. Twee bijzondere categorieën kunnen daarvoor bij justitie aankloppen: infiltranten die onbedoeld bekend zijn geraakt bij de onderwereld en kroongetuigen die voor criminelen belastende verklaringen afleggen die justitie vervolgens kan gebruiken in een strafproces.

Hoe vaak justitie dergelijke verzoeken heeft ingewilligd, wil woordvoerder E. R. Boerstra van het landelijk parket van het openbaar ministerie niet zeggen. Volgens schattingen gaat het om hooguit enkele gevallen per jaar.

„Vooral de eerste pogingen verliepen problematisch”, stelt prof. mr. P. J. P. Tak, hoogleraar strafrecht aan de Radboud Universiteit Nijmegen. „Burgers een nieuwe identiteit bezorgen, is een nogal moeizaam proces gebleken dat de Nederlandse justitie zich met zeer veel moeite eigen heeft gemaakt. Van Haagse Kees moeten de autoriteiten voetstoots hebben aangenomen dat de man daadwerkelijk in levensgevaar verkeerde. Ik denk dat ze blind hebben getekend, uit vrees in opspraak te raken voor het geval de man iets overkwam. Een officieel getuigenbeschermingsprogramma bestond toen nog niet, van een professionele dreigingsanalyse was evenmin sprake. Die werkwijze wreekte zich pas toen het verhaal van Haagse Kees niet waar bleek te zijn.”

Ook rond de kroongetuigen Helio Stuart en Ad Karman ging het mis. Stuart werd in 1993 geliquideerd, nog voordat hij tegen drugskoning Kobus L. kon getuigen. Karman kreeg in 1996 te horen dat hij zijn straf voor eerdere vergrijpen niet hoefde uit te zitten als hij zou getuigen tegen hasjbaron Johan V., ook bekend als De Hakkelaar. Tak: „Die toezegging van justitie was zwaar in strijd met de wet.”

Dergelijke onbezonnenheid steekt schril af bij de procedures die justitie later volgde rond kroongetuigen als Bram Zeegers en Peter la S., stelt Tak. Bram Zeegers was kroongetuige in het vorig jaar gevoerde strafproces tegen Willem Holleeder over afpersingen in de Amsterdamse vastgoedwereld. Peter la S. is een criminele kroongetuige in het onderzoek naar de betrokkenheid van Holleeder bij een reeks liquidaties in Amsterdam.

Rond Zeegers volgde justitie minutieus de inmiddels vastgestelde ”Aanwijzing toezeggingen aan getuigen in strafzaken”. Over het opnemen van getuigen in een beschermingsprogramma beslist volgens deze aanwijzing het college van procureurs-generaal, na advies van een officier van het landelijk parket, een dreigingsanalyse en een inschatting van de kosten van het Korps landelijke politiediensten (KLPD).

Afgekaart
Voor strafrechtjurist Tak lijdt het geen twijfel dat de beschermingsprocedure rond de omstreden, criminele kroongetuige Peter la S. met vergelijkbare waarborgen is omgegeven. „Dat heeft justitie gegarandeerd afgekaart met Hirsch Ballin, de politiek verantwoordelijke minister. De tijd dat elke officier van justitie kon doen wat hij uitdacht, is voorgoed voorbij.”

De kans dat zeperds als die rond Haagse Kees zich ooit zullen herhalen, acht Tak uitermate gering. „Niet alleen omdat identiteitsveranderingen door de uitgebreide protocollen steeds beter voorbereid en begeleid worden, ook omdat justitie ze niet meer lukraak aanbiedt. Als extra surveilleren rond de woning van een getuige of het weglaten van zijn adres in het proces-verbaal toereikend zijn, zal justitie daarmee volstaan.”

In het buitenland helpt justitie soms ook mensen die voor een ernstig zedenmisdrijf of geweldsdelict zijn veroordeeld aan een nieuwe identiteit, om te voorkomen dat ze een prooi worden voor wraakzuchtige burgers. Kan dat in Nederland ook? Tak: „Juridisch gezien zijn er zeker mogelijkheden, maar ik zie het er niet van komen. In Engeland en Frankrijk noemt justitie veroordeelden meestal met voor- en achternaam. Om die reden kan ik me voorstellen dat ze zo’n maatregel nemen, zeker ook omdat ze vinden dat veroordeelden na hun straf weer in de maatschappij moeten kunnen terugkeren. In Nederland is justitie de moordenaars van Gerrit-Jan Heijn en Pim Fortuyn altijd Ferdi E. en Volkert van der G. blijven noemen. Dat is een zwaarwegend verschil.”