De Duitse jurist Hans Calmeyer (1903-1972) werd door zijn ambivalente optreden tijdens het naziregime zowel verguisd als bewonderd. Aan de serie boeken over zijn persoon is een nieuwe uitgave toegevoegd. De auteur, dr. Geraldien von Frijtag, spreekt zelf van een „contextuele biografie.” Het boek verheldert de blik op Calmeyer. Tijdens de opening van de eerste tentoonstelling over leven en werk van de Duitse dr. Hans Calmeyer in 2003 in Osnabrück werd een oudere dame in het bijzonder welkom geheten. Ze was destijds Joods dienstmeisje in Den Haag en kreeg van Calmeyer zijn befaamde stempel op haar Ausweis. Daarmee behoorde ze tot de gelukkige groep ”Calmeyer-Joden” die geariseerd werden. Door deze arisering kon ze aan deportatie naar de vernietigingskampen ontsnappen.

De dame heette Marianne Willems-Hendrix. Later emigreerde ze met haar man naar de Verenigde Staten. Als 92-jarige kwam ze nu speciaal voor de openingsplechtigheid van de tentoonstelling naar Osnabrück. Met enige trots liet ze het Calmeyerstempel zien. Tijdens haar korte toespraak zegde zij een bedrag van 1 miljoen dollar toe aan het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). Hiermee werd het instituut in staat gesteld diepgaand onderzoek te doen naar de handel en wandel van dr. Hans Calmeyer. Met dit onderzoek werd Geraldien von Frijtag belast, die destijds aan het NIOD was verbonden.

Spitwerk
Historici van naam zoals Peter Niebaum en Joachim Castan hebben heel wat pennen versleten om de ”Jodenredder”, die destijds zijn kantoor aan het Haagse Binnenhof had, te typeren. Ook dr. Lou de Jong wijdt in zijn werk ”Het Koninkrijk der Nederlanden” enkele passages aan Calmeyer. Steeds weer leek het een uiterst lastige opgave om het ambivalente, wispelturige karakter van deze man in een heldere analyse uiteen te zetten. Dr. Von Frijtag is met haar deskundige en goed gedocumenteerde spitwerk een heel eind in de goede richting gekomen. Haar nieuwe boek ”Het geval Calmeyer” geeft niet alleen blijk van gedegen onderzoek, het is ook nog eens in een levendige en humoristische stijl geschreven, zij het dat er hier en daar enkele storende germanismen in zijn geslopen.

Op de zogeheten ”Entscheidungsstelle” hielden Calmeyer en zijn medewerkers zich bezig met activiteiten als registratie, afstammingsonderzoek en behandeling van twijfelgevallen over de zuiverheid van Joods bloed. De verdenkingen die jarenlang op Calmeyer hebben gerust worden voor een groot deel door Geraldien von Frijtag ontzenuwd en in zijn voordeel bijgesteld. Met andere woorden: de weegschaal staat nu gunstiger voor Hans Calmeyer dan voorheen.

Toneelspeelster
Om de onderliggende motieven van Calmeyer te kunnen traceren, zou je bijna in zijn huid moeten kruipen. Bijvoorbeeld om de vraag te achterhalen, waarom hij in het ene geval wél een gunstige beslissing kon nemen, maar in vele andere duizenden gevallen niet. Voor de beroemde Joodse toneelspeelster Camilla Spira bedacht hij de list dat ze een buitenechtelijk kind was. Haar Joodse moeder attesteerde daarop de verklaring dat Camilla van gemengd bloed was. Camilla zou echter met haar familie vanuit Westerbork op transport gaan naar Auschwitz. Toen heeft Calmeyer in eigen persoon deze familie uit kamp Westerbork gehaald en naar een schuiladres overgebracht.

In een ander geval heeft hij zo’n 6000 Portugese Joden uit Amsterdam niet kunnen redden, hoewel hij er voor gevochten heeft door te stellen dat ze tot een ander ras behoorden. In zijn reddingswerk met vervalste documenten werd Calmeyer voortdurend op de hielen gezeten door Erich Rajakowitsch en diens ambtenaren van de Sicherheitspolizei. Ze verdachten hem steeds nadrukkelijker van malversaties. Op een gegeven moment wilden ze Calmeyer van zijn taak ontheffen en zelf zijn onderzoekswerk uitvoeren. Zo ver is het echter niet gekomen.

Hans im Glück
Helaas heeft Marianne Willems-Hendrix de totstandkoming van het nieuwste boek niet meer kunnen meemaken. Ze is vorig jaar op 95-jarige leeftijd in de Verenigde Staten overleden. Nu het spannende, zenuwslopende werk van Hans Calmeyer, die zich meer dan eens ”Hans im Glück” noemde, duidelijker in beeld is gekomen, wordt het tijd om een tentoonstelling over zijn leven en werk te houden. Daar wordt aan gewerkt: een voorbereidend comité in de stad Osnabrück is bezig samen met haar partnerstad Haarlem een expositie te organiseren. Deze zal volgend voorjaar in het stadhuis van Haarlem te zien zijn.

Is Calmeyer daarmee tot verzetsheld gepromoveerd? Tot die conclusie komt mevrouw von Frijtag in haar boek beslist niet, ondanks de vele zaken die in het voordeel van de hoofdpersoon uitvallen. De jurist Van Proosdij, die tijdens de bezettingsjaren nauw heeft samengewerkt met Hans Calmeyer en hem daardoor goed heeft gekend, gaf in 1998 een heldere typering. Hij zei dat Calmeyer „de beste was, waarop wij in zijn positie konden hopen. Onder de gegeven omstandigheden kon het haast niet beter.”