Edgar Allan Poe: de gruwel van de verbeelding

In een wereld van angst en gruwelijke visioenen vertelt hij verhalen over dood, misdaad en kwade praktijken. Hij wordt algemeen gezien als de uitvinder van het griezelverhaal, de voorloper van de moderne horror. Hij geldt ook als de vader van de detective. Zonder de Amerikaanse schrijver Edgar Allan Poe (1809-1849) zou de literatuur er anders hebben uitgezien. Edgar Allan Poe heeft in Europa altijd grote weerklank gehad. Als dichter werd hij vooral in Frankrijk hooggeschat, veel meer dan in het Amerika van zijn tijd. De beroemde Franse dichter Baudelaire was de eerste die een Franse vertaling van zijn werk maakte. Toch is het niet zijn poëzie die hem een schrijver van grote en blijvende faam heeft gemaakt. Het zijn met name zijn verhalen, waarmee hij door een combinatie van logica én fantasie literaire meesterwerken wist te scheppen.

Alle verhalen van Poe zijn opnieuw vertaald, en in de Gouden Reeks uitgebracht door Atheneum-Polak en van Gennep. Dat wekt wel enige verwondering, want daarmee wordt Poe gelijkgeschakeld met onder andere Dante, Boccaccio, Joyce, Milton en Goethe. Ook de Bijbel is in deze serie ondergebracht.

De 74 verhalen zijn verschillend van lengte, maar vallen met uitzondering van drie novelles allemaal in de categorie van de short story. De taal die Poe bezigt is even kleurrijk als ingewikkeld en leest bepaald niet soepel weg. Poe lardeert zijn ’moordverhalen’ met obscure literaire citaten en met zinspelingen op esoterische hobby’s als bibliofilie en wijnproeverij. Overigens is de vertaling van de hand van Paul Syrier van de hoogste kwaliteit!

Detective Een van de beroemdste verhalen van Poe is ongetwijfeld ”De ondergang van het huis van Usher”, dat behoorde tot een serie verhalen die Poe de naam ”Tales of mystery and imagination” meegaf. De hoofdpersoon in dit verhaal, Roderick Usher, begraaft zijn zus Madeline wanneer die schijnbaar bezwijkt aan een slepende ziekte, terwijl hij weet dat ze slechts in een staat van schijndood verkeert. In de dagen die volgen, nadat Madeline is bijgezet in de grafkelder van het huis van Usher, worden in de gangen echo’s van vreemde geluiden gehoord. Alleen Roderick beseft dat die van zijn zus afkomstig zijn, als ze zich, weer ontwaakt, tracht te bevrijden. Roderick echter doet niets en laat Madeline aan haar lot over.

In dit verhaal verkent Poe het innerlijk mechanisme van de menselijke verbeelding, maar waarschuwt tegelijkertijd voor de vernietigende gevaren die erin schuilgaan. Wanneer verbeelding de werkelijkheid onderdrukt en de eigen fysieke persoonlijkheid gaat overheersen ligt de waanzin op de loer.

De gevolgen van een dergelijke verbeelding, gekoppeld aan zinsbegoochelingen, bewustzijnsvernauwing, bijna-doodervaringen, schijndood en het bovennatuurlijke vormen de receptuur van Poe’s verhalen. Een gruwelijk voorbeeld is ”De voortijdige begrafenis”. Het verhaal opent met een aantal beschouwingen over de angst om ten onrechte doodverklaard te worden. Gaandeweg gaat het verhaal over in de beschrijving van de persoonlijke angsten en ervaringen van de hoofdpersoon. Het eindigt met een van de huiveringwekkendste fragmenten uit Poe’s oeuvre.

In drie verhalen, ”De moorden in de Rue Morgue”, ”Het mysterie van Marie Roget”, en ”De gestolen brief” laat Poe een detective optreden met een superieur analytisch vermogen; C. Auguste Dupin, een Fransman die door zijn grote gaven misdaden kan oplossen, zuiver door logisch te redeneren. Poe was met deze verhalen de grondlegger van het moderne detectiveverhaal. Het voorbeeld werd onder meer nagevolgd door Arthur Conan Doyle en Agatha Christie.

Spelonken Behalve in de genoemde Rue Morgue, die vaker voorkomt, spelen de verhalen zich af op de meest bizarre plaatsen ter wereld. Een kelder van de Spaanse Inquisitie, ergens op de Zuidpool en zelfs in Rotterdam. Overigens maakt Poe zich niet druk om de juiste beschrijving of benaming van de oorden waar zijn gruwelverhalen plaats moeten vinden. Vooral burchten, kastelen, kerkers en spelonken zijn favoriet. Maar meer aandacht nog heeft hij voor de kerkers en spelonken van de menselijke ziel. Die worden met grote aandacht voor detail beschreven en verkend.

Poe fantaseert en schrijft met duizelingwekkend gemak over de griezeligste en gruwelijkste dingen. Maar het kan niet ontkend worden dat hij de dood met grote ernst tegemoettrad - anders dan veel schrijvers die vandaag de dag elk ontzag voor de dood verloren schijnen te hebben. Toch is het maar de vraag of Edgar Allan Poe een schrijver is die het waard is om vaak gelezen te worden. De overheersende preoccupatie met de dood, die in Poe’s verhalen een hoofdmotief is, werkt uitermate beklemmend. Bovendien voert hij zijn lezers als het ware mee in zijn verhalen, mede doordat de verhalen in de ik-vorm zijn geschreven. Vanzelfsprekend zal niet iedereen de soort verhalen van Poe waarderen maar literair zijn ze van het hoogste niveau. Dat laat onverlet dat ik overtuigd ben van het feit dat er op verstandiger wijze met het gegeven van de dood dient te worden omgegaan.

Edgar Allan Poe: de gruwel van de verbeelding

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?