Het vertrek van de militair was het slot van een geruchtmakende affaire die de gemoederen in Chili al enige weken bezighoudt. De eertijds solide positie van generaal Ríos begon te wankelen nadat de staatskrant La Nación in haar editie van 8 september het verontrustende nieuws openbaarde dat een aantal officieren van de luchtmacht besloten had het zogeheten Gezamenlijk Commando (Comando Conjunto, CC) weer op te richten.

Dit clandestiene en geheimzinnige orgaan legde zich tijdens de dictatuur van generaal Augusto Pinochet met een aan sadisme grenzende verve toe op politieke moorden, martelingen, ontvoeringen en andere gruwelijkheden. Het CC hield zich ook bezig met spionage en het infiltreren in linkse of vermeend progressieve groeperingen.

Het nieuwe Gezamenlijk Commando zou nu voor de verduistering en vernietiging moeten zorg dragen van documenten die licht kunnen werpen op de talrijke mensenrechtenschendingen die plaatsvonden tijdens de militaire dictatuur.

Volgens door La Nación aangehaalde militaire bronnen was het ook de bedoeling om eventuele praatgrage of anderszins minder discrete officieren te „elimineren.” Verschillende voormalige luchtmachtofficieren zijn in de problemen geraakt nadat ranggenoten gehoor gaven aan een eerdere oproep van president Lagos aan militairen om, zo nodig anoniem, details te verstrekken over specifieke verdwijningen en politieke moorden.

In het kader van de nationale verbroedering en verzoening heeft de leiding van de Chileense krijgsmacht vorig jaar beloofd een diepgaande intern onderzoek uit te voeren om de historische waarheid te achterhalen omtrent talrijke gevallen van politiek gemotiveerde moorden, verdwijningen en martelingen. De bedoeling van de navorsingen is onder meer het ontdekken van clandestiene begraafplaatsen waar slachtoffers van de dictatuur door hun geüniformeerde moordenaars ter aarde zijn besteld.

Enkele tientallen officieren van de vier verschillende legeronderdelen hebben van het aanbod gebruikgemaakt om tot in detail verhaal te doen over de verschrikkingen van de jaren zeventig, waaraan zij vaak zelf deel hadden genomen. Maar bij zowel de regering als bij verschillende mensenrechtenorganisaties en historici bestaat de indruk dat het leger niet echt diep heeft gegraven of gezocht naar informatie omtrent het lot van verdwenen mensen. De luchtmacht van generaal Patricio Ríos was daarbij het minst behulpzame legeronderdeel.

De irritatie bij president Ricardo Lagos over de gebrekkige medewerking van de militaire vliegerij veranderde in grote woede na de publicatie van de reportage in La Nación. De in het artikel vervatte informatie bleek ook geheel op waarheid te berusten. Zo werd duidelijk dat generaal Ríos het historisch onderzoek naar de verdwijningen had toevertrouwd aan zijn rang- en naamgenoot Patricio Campos. Deze generaal is getrouwd met de eerder wegens haar CC-lidmaatschap veroordeelde Viviana Ugarte, die dankzij een amnestieregeling ontkwam aan opsluiting.

Onderzoeksrechter Mario Carroza ontdekte dat generaal Campos een heuse berg aan informatie over het lot van slachtoffers van de dictatuur heeft achtergehouden en vernietigd. De inmiddels wegens belemmering van de rechtsgang gearresteerde generaal wilde hiermee waarschijnlijk zijn echtgenote en verschillende vrienden in de luchtmacht in bescherming nemen. Uit het strafrechtelijk onderzoek dat Mario Carroza instelde bleek dat generaal Campos handelde met medeweten van luchtmachtcommandant Ríos.

Hoewel de hevige rel rond generaal Campos en diens verduistering van documenten en getuigeverslagen de positie van de luchtmachtcommandant danig ondermijnde, weigerde deze zijn ontslag te nemen. De Chileense grondwet, een overblijfsel uit de Pinochet-tijd, geeft de president vreemd genoeg niet de bevoegdheid legerleiders naar eigen inzicht te ontslaan. Het staatshoofd mag de commandanten van de krijgsmachtonderdelen wel benoemen, maar kan hen vervolgens niet wegsturen.

Uiteindelijk besloot generaal Patricio Ríos zijn functie neer te leggen nadat tijdens een samenzijn van luchtmachtgeneraals bleek dat zijn ranggenoten schoon genoeg hadden van de bonje met de burgerregering. Een poging van Ríos om zijn vertrek afhankelijk te maken van garanties die hem zouden vrijwaren van rechtsvervolging, mislukte nadat president Lagos de bevelhebber in het openbaar te kijk had gezet als een sjacheraar.

Het staatshoofd was er eind vorige week door zijn minister van Binnenlandse Zaken, Miguel Insulza, al op gewezen dat generaal Ríos het niet zo nauw nam met de toepassing van het interne reglement van het krijgsmachtonderdeel. Zo had Ríos ervoor gezorgd dat zijn zoon, hoewel hij het voorgeschreven minimumaantal vlieguren niet had gehaald, toch naar de VS kon als een van de uitverkoren piloten om een opleiding te volgen voor het vliegen van de fonkelnieuwe F-16’s die het land binnenkort zal ontvangen. Een andere zoon, eveneens luchtmachtpiloot, kreeg de supersnelle Learjet IV toegewezen waarmee de generaals zich in binnen en buitenland verplaatsen, ondanks zijn beperkte ervaring als vliegenier.

Het was dit soort onregelmatigheden dat generaal Patricio Ríos beroofde van de steun van ranggenoten die hij nodig had om zich als commandant te handhaven. Voor de socialistische president Lagos en diens populaire minister van Defensie, Michelle Bachelet, is de krachtmeting met de luchtmacht goed afgelopen. Wat in regeringskringen niet onopgemerkt is gebleven, is dat de marine en de landmacht zich niet in het geschil mengden en zelfs bij herhaling hun steun en loyaliteit aan het staatshoofd betuigden. Kenners van de machtsverhoudingen in Santiago zien hierin een mijlpaal. Bij eerdere fricties tussen burgerbestuurders en militairen maakte de geüniformeerde gemeenschap steevast een gesloten en zelfs intimiderend front.

Nu de luchtmacht weer tot de orde is geroepen en samen met Patricio Ríos ook verschillende andere hoge generaals zijn heengegaan (onder hen generaal Mario Avila, de huidige stafchef, die bij de coup van 1973 nog achter de stuurknuppel zat van een van de Hawker-Hunter-bommenwerpers die het presidentiële Moneda-paleis en diens bewoner Salvador Allende met bommen bestookten), is volgens president Lagos het moment aangekomen om lering te trekken uit het incident.

Het staatshoofd pleit voor een wijziging van de grondwet om hem de nu nog ontbrekende macht te geven om legerleiders naar eigen goeddunken te ontslaan. De suggestie kreeg opmerkelijk genoeg bijval en instemming van de twee Chileense conservatieve politieke partijen die eerder elke verandering van Pinochets grondwet blokkeerden, maar thans volgens hun voormannen „onder voorwaarden” bereid zijn mee te werken aan deze versteviging van de presidentiële bevoegdheden. Verzoening en verbroedering schrijden daarmee in Chili gestaag voort.