Wie als allochtoon nu in Nederland zijn toevlucht zoekt, treft er wantrouwen en vijandigheid aan, betoogt de Nijmeegse theoloog dr. S. van Erp. „Er zijn populaire politici die onder het mom van identiteit en integratie een cultuur willen creëren van aanpassing en gelijkschakeling. Opiniemakers zoeken de grenzen van het toelaatbare om het maatschappelijk debat te provoceren, waarvan de film van Wilders een goed voorbeeld is.”Juist onze democratie is gebaat bij de deelname van religies aan het debat over de totstandkoming van een tolerante samenleving, stelt Van Erp. „Het ideaal van de tolerantie is geen uitvinding van de verlichting, maar is ontstaan bij de godsdienstige conflicten tijdens de Reformatie. De moderne samenleving zou bovendien haar eigen liberale uitgangspunten moeten opgeven om religieuze mensen te verbieden met hun opvattingen aan het publieke debat deel te nemen.”

Maar wat is tolerantie eigenlijk, zo vraagt oud-PvdA-Kamerlid Van Heteren zich af. De huidige directeur van hulporganisatie Cordaid formuleert zelf het antwoord: „Dat is actief ruimte scheppen voor verschillen. Wat mij daarbij het meeste dwarszit, is dat er schijnbaar geen ruimte meer is om normaal met elkaar te praten. Als bestuurslid van perscentrum Nieuwspoort was ik betrokken bij de discussie over het eventueel laten vertonen van zijn film in het perscentrum. Het is niet te geloven hoeveel baggerhatemail ik in die tijd over me kreeg uitgestort.”

De Tilburgse hoogleraar theologie van de religie dr. E. Borgman is ertegen dat gelovigen voor hun deelname aan het publieke debat eerst bepaalde democratische principes zouden moeten onderschrijven. „Zo is de democratie niet tot stand gekomen. Ook de heftige debatten die er nu zijn, maken deel uit van onze democratie. Natuurlijk zou ik soms ook mensen de mond willen snoeren, maar gelukkig kan dat niet.”

Toch moet niet iedereen zomaar alles kunnen roepen, meent socioloog en publicist dr. Dick Pels. „In een democratie als de onze moeten we er veel gevoeliger voor worden dat geweld ook schuilt in woorden. Ik zie geen verschil tussen woorden en daden. Wat dat betreft is Wilders hét voorbeeld van doorgeschoten secularisme.”

Voorzitter prof. dr. W. van de Donk van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid vreest dat media de problemen uitvergroten, en te weinig aandacht hebben voor positieve voorbeelden van integratie van moslims. „Op lokaal niveau zie ik dat er een heleboel zaken pragmatisch worden opgelost, terwijl debatten op nationaal niveau op het scherpst van de snede worden gevoerd. Door de medialisering van die scherpe debatten staan de lokale pragmatische oplossingen onder druk.”

Van Heteren valt Van de Donk daarin bij. „Ik sprak vanmorgen bij het Binnenhof een Marokkaanse medewerker van Forum, het instituut voor multiculturele ontwikkeling. Hij zei: Toen ik vanmorgen naar de tv keek, kreeg ik de indruk dat die presentator bijna teleurgesteld was dat er geen auto’s in brand zijn gestoken.”

Net als moslims hebben ook christenen vaak te lijden onder karikaturen, betoogt Trouwjournalist drs. Lodewijk Dros. „De achterlijkheid van religies wordt vaak benadrukt. Zoals wij bij het spreken over moslims direct mannen met grote baarden voor ons zien, hebben velen als het gaat om christenen direct het beeld voor zich van Staphorst en de SGP, als de achterlijkheid zelve en de theocratie in de meest massieve variant.”

Zijn religieuzen achterlijk? Juist mensen als Verdonk brengen de democratie grote schade toe, stelt prof. Borgman: „Zij verklaarde laatst: „Als de meerderheid ergens voor is, dan is dat jammer voor de minderheid.” Dat klinkt logisch, maar het is juist ondemocratisch. Iedereen doet ertoe en niet alleen degene die toevallig wint.”

Voorzitter Doekle Terpstra van de HBO-raad krijgt een boek overhandigd over het symposiumthema, vanwege het initiatief ”Benoemen en Bouwen” begin dit jaar. Daarin keerde hij met een aantal anderen zich tegen de ”verwildering” van onze samenleving. Zijn steun voor dat initiatief is hem zwaar gevallen. „Verbazingwekkend hoeveel intolerante reacties dat heeft opgeroepen. Het blijkt dat als je kleur bekent, je uiterst kwetsbaar bent gezien de hoeveelheid in lafheid opgesloten anonieme reacties. De verleiding was groot om te zeggen: Ik stop ermee.”