Na twee ambtstermijnen van vier jaar zit het presidentschap van Poetin erop. Als een volslagen onbekende betrad hij in augustus 1999 het politieke toneel, toen president Boris Jeltsin hem aanwees als de nieuwe premier van Rusland. Nog in datzelfde jaar, op oudejaarsdag 1999, droeg een uitgebluste Jeltsin het presidentschap over aan de voormalige KGB-spion. Drie maanden later kreeg hij in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen het mandaat van het Russische volk.Aanvankelijk stond de nu 55-jarige Poetin te boek als een lakei van de steenrijke oligarchen, die in Rusland feitelijk de dienst uitmaakten. Met dat beeld maakte hij snel korte metten. In rap tempo maakte de oud-KGB-chef een einde aan de chaos van de periode-Jeltsin. Hij muilkorfde de media, legde de gouverneurs in de regio aan de leiband van het Kremlin en maakte de politieke oppositie monddood. Oligarchen die niet naar de pijpen van de nieuwe president wensten te dansen, kregen het zwaar te verduren. Tycoons als Vladimir Goesinsky en Boris Berezovski kozen eieren voor hun geld en vertrokken naar het buitenland. Wie bleef, werd een kopje kleiner gemaakt. Zoals Michaïl Chodorkovski, de voormalige eigenaar van oliegigant Joekos, die momenteel zijn dagen slijt in een Siberisch strafkamp.

Ook op het internationale toneel herstelde Poetin het aanzien van zijn land. Waar Rusland onder Jeltsin de handen vol had aan zichzelf, blaast het acht jaar later weer volop mee in het concert der volkeren. Van de aanvankelijke idylle tussen Moskou en Washington na de aanslagen van 11 september in de VS bleef weinig over. Sinds de Amerikaanse invasie in Irak van 2003 ging het snel bergafwaarts met de verhouding tussen Rusland en het Westen. Heikele kwesties op dit moment zijn het geplande Amerikaanse antiraketschild in Oost-Europa en de onafhankelijkheid van de Servische provincie Kosovo. Ook Oekraïne, waar eind 2004 de Oranjerevolutie plaatsvond, blijft inzet van een steekspel tussen Oost en West. Deze week dreigde Rusland opnieuw de gaskraan naar het buurland dicht te draaien.

Trots
Gas en olie zijn de toverwoorden waaraan Poetin zijn succes voor een groot deel heeft te danken. Dankzij de enorme stijging van de olieprijs -van 25 dollar per vat in 2002 tot meer dan 100 dollar nu- is de economie in Rusland sinds 2000 met 72 procent gegroeid. Het ambitieuze doel dat Poetin zich bij zijn ambtsaanvaarding had gesteld, verdubbeling binnen tien jaar van het bruto binnenlands product, lijkt nog steeds binnen handbereik.

Niet alleen de staat profiteert daarvan, ook de gewone man op straat. Meer Russen dan ooit kunnen zich een eigen auto veroorloven of hun vakantie in het buitenland doorbrengen. Hoewel er nog altijd miljoenen Russen onder de armoedegrens leven, wordt hun aantal elk jaar minder. Naar verluidt heeft het presidentschap Poetin zelf evenmin windeieren gelegd. De Kremlinleider zou momenteel een privévermogen van 40 miljard dollar bezitten, grotendeels bestaande uit aandelen in bedrijven als Gazprom en Rosneft.

De meeste Russen kijken vol trots terug op acht jaar Poetin. In eigen land heerst weer orde en gezag, de bevolking heeft meer te verteren en ook internationaal telt het land weer mee. Dat Rusland autoritair wordt geregeerd, de burgerrechten zijn beknot en de politieke oppositie is uitgeschakeld, deert bijna niemand. Volgens een opiniepeiling van het onafhankelijke Levadacentrum in Moskou maakt niet meer dan 1 procent van de bevolking zich zorgen over de inperking van de democratische vrijheden.

Veel Russen zien Poetin met lede ogen vertrekken. Van hen had hij langer mogen blijven. Voor Poetin viel er echter weinig te kiezen. De grondwet staat hem niet meer dan twee aaneengesloten ambtstermijnen toe. Weliswaar had de autoritaire leider eenvoudig de grondwet kunnen aanpassen om een nieuwe termijn mogelijk te maken -zeker nadat zijn partij Verenigd Rusland zich bij de parlementsverkiezingen van afgelopen december had verzekerd van een tweederdemeerderheid in de Doema- maar dat was voor Poetin een brug te ver.

De ’democraat’ Poetin wenste niet te figureren in het rijtje postcommunistische machthebbers als Aleksandr Loekasjenko (Wit-Rusland) of Islam Karimov (Oezbekistan), die dankzij grondwetswijzigingen al sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 aan de macht zijn. Tegelijkertijd maakte de president, naarmate het einde van zijn tweede ambtstermijn naderde, er geen geheim van dat hij ook na zijn vertrek een rol wilde blijven spelen in de Russische politiek.

Een alternatief heeft de scheidende president niet. Wil hij in politiek, financieel en persoonlijk opzicht overleven, dan moet hij het huidige, door hem zelf gecreëerde systeem in stand houden. Anders kunnen hij en zijn aanhangers na de verkiezingen het doelwit worden van een van de rivaliserende clans in het Kremlin.

Tsjetsjenië
Poetin moest dus een opvolgingsconstructie bedenken, waarbij hij enerzijds de macht in handen houdt en anderzijds zijn imago van democratisch president die de grondwet respecteert, kan handhaven. Over de vraag welk scenario de president in gedachten had, werd eindeloos gespeculeerd. Totdat Poetin zelf op 10 december, kort na de parlementsverkiezingen, het verlossende woord sprak. Tijdens een bijeenkomst van politieke partijen zei hij het liefst te worden opgevolgd door vicepremier en Gazpromtopman Dmitri Medvedev (42). Een dag later gaf Medvedev aan Poetin graag als premier te willen hebben, mocht hijzelf tot president worden gekozen.

Zondag mag de Russische kiezer zich uitspreken over Poetins kroonprins. Dat Medvedev de nieuwe president wordt, lijdt geen twijfel. De enige serieus te nemen tegenkandidaat is de 63-jarige Gennadi Zjoeganov, leider van de Communistische Partij, die naar verwachting op 11 tot 15 procent van de stemmen kan rekenen. De twee andere kandidaten zijn de nationalistische clown Vladimir Zjirinovski (61), die ooit „een man voor iedere vrouw en een fles wodka voor iedere man” beloofde, en de totaal onbekende Andrej Bogdanov, een soort ”excuusliberaal” van het Kremlin. Zijn Democratische Partij kwam bij de laatste Doemaverkiezingen niet verder dan 0,1 procent van de stemmen.

Echt inhoudelijk serieuze concurrenten waren wel voorhanden, maar kregen geen kans om de strijd met Medvedev aan te gaan. Half december besloot oud-wereldkampioen schaken Gari Kasparov van zijn kandidatuur af te zien. De leider van oppositiepartij Ander Rusland beschuldigde de autoriteiten ervan het congres te blokkeren waarop hij zou worden aangewezen als presidentskandidaat - onder meer door dreigementen aan het adres van potentiële zalenverhuurders. Een andere Kremlincriticus, oud-premier Michaïl Kasjanov, kreeg eind januari te horen dat hij zich niet kandidaat mocht stellen. De Centrale Kiescommissie oordeelde dat meer dan 80.000 van de 2 miljoen handtekeningen die hij nodig had om zich als partijloze kandidaat te registreren, ongeldig waren.

Om zijn verkiezing tot president hoeft Medvedev zich niet druk te maken. Daarvoor staat de populariteit van zijn beschermheer garant. Ook de bestuurders in de regio weten wat hun te doen staat. Met een laag percentage voor Medvedev hoeven ze in het Kremlin niet aan te komen. Hun invloed op bedrijven, het onderwijs en het lokale bestuur zullen ze zeker aanwenden. Dat die niet gering is, bleek wel tijdens de parlementsverkiezingen van december. Sommige uitslagen deden weer denken aan de tijd van de Sovjet-Unie. Uitgerekend in Tsjetsjenië -waar Poetin op meedogenloze wijze een einde maakte aan de burgeroorlog- behaalde Verenigd Rusland 99 procent van de stemmen bij een opkomst van niet minder dan 99,6 procent.

---

Gevaar van politieke machtsstrijd niet denkbeeldig

Wie de Russische presidentsverkiezingen van morgen gaat winnen is geen thema. Waarnemers zijn dan ook veel meer geïnteresseerd in de vraag wat er daarna zal gebeuren, als Rusland wordt bestuurd door de politieke tandem Poetin-Medvedev.

Rusland beleeft namelijk een novum. Voor het eerst in de geschiedenis verlaat een zittende machthebber uit eigener beweging het Kremlin, eeuwenlang het centrum van de macht. Dat Gorbatsjov en Jeltsin hetzelfde deden, is slechts ten dele waar. Zij waren politiek uitgerangeerd; Jeltsin bovendien ook nog eens fysiek. Poetin daarentegen vertrekt op het hoogtepunt van zijn macht.

Nieuw is eveneens dat Rusland vanaf mei, na de installatie van Medvedev, zal worden geregeerd door een tweemanschap. Volgens de grondwet is de premier ondergeschikt aan de president, bij wie alle macht berust, inclusief het benoemings- en ontslagrecht van eerstgenoemde. En dat terwijl de feitelijke machtsverhouding tussen beide personen na de verkiezingen precies omgekeerd is. Speculaties als zou Poetin de grondwet op dat punt willen aanpassen, heeft hij ontkend.

„Poetin en Medvedev zullen moeten wennen aan de nieuwe politieke realiteit”, zegt dr. Susan Stewart, verbonden aan de Stiftung für Wissenschaft und Politik (SWP) in Berlijn. „Maar niet alleen zij, ook de politieke en economische elite in het Kremlin”, vervolgt ze. Die bestaat uit allerlei clans, waarvan de elkaar beconcurrerende ”siloviki” -de ”mannen in uniform”, hoofdzakelijk afkomstig uit de veiligheidsdiensten- en de zogenaamde Sint-Petersburger liberalen de belangrijkste zijn.

Machtsstrijd
Hamvraag is of Medvedev zich zal blijven opstellen als ondergeschikte van Poetin. In ieder geval lijkt hij daartoe de ideale persoon. De jurist heeft zich altijd uiterst loyaal getoond aan Poetin. Beiden kennen elkaar sinds de jaren negentig, de tijd waarin ze in Sint-Petersburg werkten voor burgemeester Sobtsjak. Met succes stond Medvedev Poetin bij in een zaak waarin de latere president werd beschuldigd van corruptie. Als dank haalde Poetin hem naar Moskou, waar hij carrière maakte binnen de bestuurlijke elite. Van persoonlijke ambities gaf de schuchtere, 1,62 meter lange ”grootvizier” -zoals zijn bijnaam luidt- nooit blijk.

Of Medvedev een marionet van Poetin is dan wel een eigen koers gaat varen, moet mettertijd blijken, zegt Stewart. „In ieder geval zal hij de eerste tijd afhankelijk zijn van Poetin en de machtsstructuren binnen het Kremlin.” Een opvatting die door veel waarnemers wordt gedeeld. Mevedev, die niet afkomstig is uit de machtige clan van de siloviki maar behoort tot de liberalen, zal niet veel anders kunnen. Niet in staat om de mannen in uniform te controleren, zal Medvedev zich tot zijn premier moeten wenden voor de broodnodige steun.

Van het liberale gehalte van Medvedev, die tijdens zijn campagne het „rechtsnihilisme” en de corruptie in Rusland hekelde, moeten het Westen zich niet al te veel voorstellen, vindt Stewart. „Hij zelf heeft immers meegewerkt aan de totstandkoming van het huidige systeem.” Wel zijn er aanwijzingen dat Medvedev andere accenten zal leggen als Poetin, met name op het terrein van de economie.

Rusland gaat een onrustige tijd tegemoet. Dat denkt althans Lilia Sjevtsova van het Carnegie Center in Moskou. In de Oostenrijkse krant der Standard spreekt ze de verwachting uit dat Medvedev op termijn „zijn eigen team en programma” zal hebben. „Voor zijn nominatie in december stond Medvedev helemaal alleen. Niemand, geen oligarch, geen mediavertegenwoordiger, wilde tot zijn kring behoren. Nu zien we een lawineachtige beweging van vroegere Poetingetrouwen of mensen rond vicepremier Sergej Ivanov in zijn richting.” Een toekomstige machtsstrijd tussen president en premier sluit de Russische niet uit.

Haar collega Masja Lipman is voorzichtiger: „Alles wat hij (Medvedev, DT) heeft bereikt, heeft hij te danken aan Poetin. Wie hij echt is, zullen we ook niet zo gauw merken.” Ook Alexej Moetsjin, politicoloog van het Moskouse Centrum voor Politieke Informatie, verwacht geen schokkende gebeurtenissen. „Hij zal Poetin niet uitdagen om aan de macht te komen”, zegt hij in de Duitse versie van de Financial Times. „Alle strategische beslissingen worden collectief genomen.”

Stolypin
Dat er op termijn enige „dynamiek” zal ontstaan tussen Poetin en Medvedev, sluit Stewart niet uit. „Veel zal afhangen van het verloop van de machtsstrijd binnen het Kremlin en de vraag in hoeverre Medvedev zijn eigen speerpunten zal ontwikkelen, die tegen die van Poetin indruisen. Er gebeurt veel achter de coulissen waarvan we niets weten. Bepalend is of Medvedev en Poetin in staat zijn de verschillende clans in het gareel te houden.”

De meningen over de politieke toekomst van Rusland lopen uiteen. De geschiedenis leert echter dat een politieke tandem in Rusland niet functioneert. Toen in 1993 de Doema tegen Jeltsin opstond, liet de president de volksvertegenwoordigers met tanks uit elkaar jagen. Zijn opvolger Poetin stuurde in 2004 Kasjanov de laan uit, de laatste Russische premier van formaat.

Van een sterke premier tegenover een zwak staatshoofd is in Rusland maar één geval bekend. Honderd jaar geleden, aan de vooravond van de Russische revolutie, probeerde de liberaal Pjotr Stolypin onder tsaar Nicolaas II zijn land om te vormen tot een grootmacht naar West-Europees model. ”Geef Rusland twintig jaar rust en je kent het niet terug”, was zijn credo. Het liep slecht af: Stolipyn werd vermoord, evenals een paar later de tsaar en Rusland ging 73 jaren van communistische dictatuur tegemoet.