Het is de kunst om een boek al boeiend te laten zijn als er nog geen bladzij in gelezen is. De vormgevers van het jongste boek van Alister McGrath laten zien dat ze deze kunst verstaan. Ze hebben het boek een omslag meegeven die een bijzondere versterking vormt van de intrigerende titel: ”Christianity’s Dangerous Idea” (”Het gevaarlijke idee van het christendom”). De titel van McGraths boek, dat vooralsnog alleen in het Engels is verschenen, is op zich al opmerkelijk en roept vragen op. De ondertitel spreekt van de ”protestantse revolutie” en onder dat gezichtspunt beschrijft McGrath de geschiedenis van de 16e tot de 21e eeuw.

De omslag lijkt op het eerste gezicht een versleten afbeelding van Maarten Luther. Het is een ongewoon portret. Luther heeft een boek in zijn hand en kijkt ons met een zelfbewuste, enigszins hautaine blik aan. Zijn gezicht is rood, evenals de achtergrond. Alsof Luther de eerste de beste communistische revolutionair is. In zijn hand heeft de reformator een boek, dat ongetwijfeld de Bijbel moet zijn. Heel zijn houding straalt een uitdagende vrijmoedigheid uit.

Volgens McGrath heeft die vrijmoedigheid alles te maken met het recht en de roeping van iedere christen om de Bijbel zelf te interpreteren en toe te passen, zonder erkenning van paus of kerkelijk gezag. McGrath noemt dit een „radicale vorm van christendom.” Het heeft iets revolutionairs, en het is als zodanig een „gevaarlijk idee” gebleken voor al degenen die via kerkelijk leergezag een bepaalde traditie wilden handhaven.

Tegelijk is gebleken dat dit idee een bijzondere vitaliteit heeft verleend aan het protestantisme in de vijf eeuwen dat het reeds bestaat. Juist door de Bijbel los te maken van de controle van Rome en in handen te geven van alle gelovigen, kreeg de beweging van de protestantse Reformatie een bijzondere capaciteit om zich aan te passen aan en te vormen naar de omstandigheden van tijd en plaats waarin de Bijbel geloof en leven wilde bepalen.

McGrath klinkt een beetje als een evangelicale vooruitgangsdenker als hij stelt dat het protestantisme bij uitstek de beweging is om in de 21e eeuw een belangrijke rol te spelen bij allerlei processen -niet alleen religieuze- die in de wereld gaande zijn. Hij schetst in zijn boek een boeiend en tegelijk ook uitdagend beeld van de toekomst van het protestantisme, en ziet daarbij vooral een hoofdrol weggelegd voor de pinksterkerken, die met hun half miljard aanhangers de belangrijkste representanten lijken te worden van het ”revolutionaire protestantisme”, vooral in de derde wereld.

Angelsaksische context
De inhoud van het boek kent drie hoofddelen. Het eerste heeft de titel ”Origination” en gaat over het historisch ontstaan van het protestantisme. Daarin passeren de bekende hervormers de revue: Luther en Calvijn, maar ook anderen leiders. Het hoofdstuk vertelt de geschiedenis van het protestantisme in grote lijnen tot aan de negentiende eeuw.

Het is duidelijk dat McGrath vooral aan zijn Angelsaksische context denkt en zijn blik gericht heeft op Engeland, en vooral Amerika, het land waar het protestantisme historisch en maatschappelijk gezien zo’n sterke oorsprongspositie heeft ingenomen. McGrath laat zien dat in de geschiedenis van de uitwaaiering van het protestantisme duidelijk wordt hoezeer de context mede bepalend is geweest voor de vormen die de beweging aannam. Er is geen sprake van één traditie van protestantisme.

Het tweede deel heet ”Manifestation”, en daarin komen enkele centrale thema’s aan de orde waarin het protestantisme zich heeft gemanifesteerd in geloof en cultuur. Het gaat onder andere over de plaats van de Bijbel, over kerk en eredienst, over de westerse cultuur, maar ook over de relatie met de wetenschap.

Het laatste deel gaat over de ”Transformation”, en daarin wordt vooral de geschiedenis van het Amerikaanse kerkelijke en theologische leven van de twintigste eeuw voor het voetlicht gebracht. Daarbij geeft McGrath grote aandacht aan het ontstaan en de betekenis van de pinksterkerken. Deze lijken de toekomst van het protestantisme te gaan bepalen. En die zal dan vooral liggen in het zuidelijke deel van de wereld, die een explosieve groei laat zien van deze kerken.

Schatkamer van kennis
Tot zover het overzicht van dit waardevolle boek van McGrath, dat zeker een Nederlandse vertaling waard is. Als evangelical staat McGrath zelf van harte in de traditie die hij beschrijft. Hij is dus geen afstandelijke socioloog die een historisch verschijnsel behandelt. McGrath is een schrijver die met het grootste gemak put uit zijn indrukwekkende schatkamer van kennis die hij bij zijn vele eerdere studies al heeft opgebouwd. Hij heeft zijn boek niet geschreven voor een geleerd forum, maar voor een breed publiek van kerkelijk en historisch geïnteresseerden. Hij is zeker geslaagd in zijn opzet.

Het nadeel van een overzicht dat zo breed en uitgebreid is, is echter ook een gebrek aan detail en diepgang. Het is soms te merken aan een al te vlotte karakterisering. Wie bijvoorbeeld de vrijdenker Servet, die in Genève op de brandstapel stierf, zomaar een anabaptist (wederdoper) noemt, geeft een verkeerde voorstelling van zaken. Het is maar een klein voorbeeld, maar het is wel typerend voor het gevaar van de grote lijnen.

Een vraag die blijft hangen is of McGrath het protestantisme niet al te enthousiast als een ”revolutionaire beweging” neerzet. De capaciteit van de beweging om zich aan te passen en te veranderen wordt door hem zelfs op een darwinistische wijze verwoord. De overlevingskansen van een beweging hebben alles te maken met het vermogen zich aan te passen.

Hier is McGrath, vrees ik, meer de doctor in de biologie (die hij ook is) dan de theoloog, die zou moeten weten dat het ook te maken heeft met het gezag van de Heilige Geest, Die er zorg voor draagt dat de vrijheid van de gelovige om het Woord te lezen en toe te passen niet ontaardt in een ”gevaarlijke revolutie”. McGrath zal dat, hoop ik, niet ontkennen, maar ik mis bij hem te veel het aspect dat er bij alle transformatie toch ook meer traditie is dan uit dit boeiende boek valt op te maken.