In de kunst gooit het schone thans geen hoge ogen. Weinig hedendaagse kunstenaars zullen schoonheid als doel van hun kunst zien. Moderne muziek zoals van Schönberg klinkt vaak ongewoon in onze oren. De popart van Warhol die thans in het Stedelijk Museum hangt, zal men niet direct als getuigend van schoonheid willen betitelen. Is schoonheid niet meer belangrijk in onze cultuur?Vanouds was het schone even belangrijk als waarden zoals goedheid en waarheid. De kerk heeft vanouds schoonheid met God verbonden. Gods schoonheid weerspiegelt zich in de schoonheid van de schepping. Zo roept de bekende kerkvader Augustinus God aan als „Schoonheid van al wat schoon is.” Hemel en aarde zijn schoon: „Hun verschijning zelf is de stem waarmee ze spreken. Gij, O Heere hebt ze dus gemaakt, Gij die schoon zijt: want zij zijn schoon.” In de oosters-orthodoxe kerk vindt men schoonheid heel belangrijk. Een icoon toont Christus, Maria, Johannes de Doper of een heilige. Zo’n icoon beschouwt men als schoon omdat hij uiteindelijk naar het heilige verwijst, naar God die schoon is.

Hoe functioneert schoonheid in de westerse kerk? Oud-bisschop Bär sprak onlangs op een bijeenkomst over religieuze ervaringen. Een goede liturgie, zo zei hij, is een schone liturgie, goed gezongen liederen uit de traditie van de kerk. Protestanten zullen minder gauw schoonheid met hun geloof verbinden. Schoonheid is echter belangrijk voor het eigen geloof en de geloofspraktijk.

Vele gezichten
Schoonheid verbinden wij vaak met mooie oude gebouwen zoals kathedralen of met oude steden waarvan er in Europa en in Nederland nog zo vele zijn. Ook mensen of de natuur ervaren we soms als heel mooi. Het vele schoons dat we her en der zien, kenmerkt zich doordat het aangenaam is om te zien. Een klassieke opvatting van schoonheid is dat iets schoon is omdat het goede onderlinge verhoudingen heeft, zoals de kathedraal van Parijs en de Notre Dame; of ook omdat een raam prachtige kleuren of een schitterende lichtval heeft waardoor we verrukt raken.

Tijden veranderen en ook de opvatting van schoonheid wisselt door de tijd heen. Een bekende kunstkenner zei eens dat hij een raceauto mooier vindt dan al die beroemde oude Griekse beelden in het museum. Dankzij de technologische ontwikkelingen kan snelheid ook voor mensen iets aantrekkelijks krijgen, zoals in autoraces. Ook dat kan schoon zijn, iets wat het oog behaagt.

Maar kun je zo schoonheid nog wel met religie verbinden? Volgens de genoemde kunstkenner wel. Hij zegt: „Als gebed communicatie met de godheid betekent, dan is reizen met hoge snelheid een gebed.” Je vraagt je af tot wie dat gebed is gericht. In ieder geval gaat het hem om iets heiligs. De wereldreligies zullen echter op een of andere wijze naar een diepere of hogere werkelijkheid verwijzen als het om schoonheid gaat. Hoe kunnen we in onze tijd het schone met God verbinden zoals dat vroeger ook vaak gebeurde?

Verwijzen
Een schoonheidservaring is meestal een intense zinervaring. We worden in onze diepste gevoelens getroffen door iets van buiten, dat ons als schoon treft. En dat schone kan verschillende gezichten hebben: proportie, harmonie, glans, volmaaktheid, verfijning, bevalligheid enzovoort. Een ervaring van het schone brengt in vervoering en houdt een onderbreking van de dagelijkse gang van zaken in. We staan even stil bij iets wat schoon is om te zien of te horen omdat het ons raakt. Dat heeft ieder mens, of hij zich nu wel of niet als gelovige beschouwt.

Wat doet schoonheid naar God verwijzen? Zo’n religieus beleefde schoonheidservaring is ook een intense ervaring van zin. Ze is een ervaring die een stempeling krijgt door het geloof van hem of haar die zo’n ervaring heeft. Hetgeen we als schoon ervaren wordt binnen de christelijke geloofstraditie opnieuw ervaren als verwijzend naar God. Zo kan natuurlijke of culturele schoonheid door iemand ervaren worden als verwijzend naar Gods licht en heerlijkheid.

De muziek van Bach of van Messiaen kan seculier of gelovig worden ervaren. Als het gelovig wordt ervaren, dan krijgt het de stempeling mee door het heilige, doordat het naar God verwijst. Dat kan ons soms ook overkomen als we naar kunst van deze tijd kijken, zoals die van Chagall, Newman of Rothko, of naar muziek luisteren van bijvoorbeeld Britten of Pärt.

Kruis
Waar schoonheid met God of geloof wordt verbonden, vervult het schone een bepaalde functie die het geloof rijker maakt. Schoonheid wijst in onze gebroken wereld op Gods Rijk van de vrede. Ze tilt ons boven de gebroken wereld uit.

Schoonheid is binnen het christendom ook verbonden met het kruis van Christus. Dat herinnert ons eraan dat schoonheid in een wereld van lijden en onrecht wijst naar een toekomstige wereld. Schoonheid kan uitnodigen tot daden van gerechtigheid. Er zit iets in die bekende uitspraak van Vorst Mysjkin uit de roman ”De Idioot” van Dostojewski dat schoonheid de wereld zal redden. Waar schoonheid geen aandacht krijgt, verliest immers ook het goede en het ware onze aandacht.

De auteur doceert esthetica en godsdienstwijsbegeerte aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.