Stel: Volgend jaar voltrekt zich een grote uittocht van vreemdelingen. Moslims keren terug naar het land van hun vaderen; Polen en andere Oost-Europeanen hebben geen trek meer in het werken in ons land. Wat moet Wilders dan nog doen in de Kamer? Het is denkbaar dat hij dan enigszins verveeld rondloopt, zoekend naar een onderwerp waarmee hij kan scoren.Stel: In 2009 is het aantal files met 90 procent verminderd dankzij de voortvarende aanleg van nieuwe snelwegen, verbreding van de bestaande autowegen en verbetering van het openbaar vervoer. Wat moet mevrouw Verdonk, die de aanpak van het fileprobleem tot haar persoonlijk politiek item heeft verklaard, dan nog in de Kamer doen? Zomaar een nieuw sprekend issue waar ze zich met haar volle gewicht op kan storten, is niet direct gevonden.

Stel: Eind volgend jaar is elke vorm van jacht en de gehele bio-industrie verboden, en krijgt alle viervoetig en kruipend gedierte een volstrekt menswaardige behandeling. Wat moet de Partij voor de Dieren van Marianne Thieme dan nog in de Kamer doen? Ze zou dan haar doel hebben bereikt en kan hooguit nog blijven zitten om te controleren of gemaakte afspraken worden nagekomen. Maar met het oppassen of de regels worden nageleefd, trek je geen stemmen.

Wilders, Verdonk en Thieme zijn politici die zich sterk maken voor een thema. Hun thema. Dat doen ze met verve en heel politiek Nederland weet waarvoor ze staan. Daarover bestaat geen enkel misverstand. Wilders wil de groeiende invloed van moslims bestrijden, Verdonk de files en Thieme de dierenmishandeling.

Toch heeft die duidelijkheid een groot bezwaar. Het politieke standpunt is niet geworteld in een beginsel, een grondslag die langer standhoudt dan het actuele probleem zich voordoet. Wanneer de actualiteit verdwijnt, neemt de politieke interesse voor zo’n one-issuepartij ook af. Dat is ook het risico dat groepen rond Wilders, Verdonk en Thieme lopen. Wanneer de oplossing er is of andere, nieuwe noden bij de burger een hogere prioriteit krijgen, neemt steun bij kiezers ook af.

Voorbeelden hiervan uit het verleden zijn de Boerenpartij in de jaren zestig, zeventig van de vorige eeuw, de ouderenpartijen in de jaren negentig en de LPF aan het begin van deze eeuw. Zij hebben even geschitterd op het politieke toneel maar zijn inmiddels in de vergetelheid geraakt omdat hun thema (dat kort in de schijnwerpers stond) elke actualiteitswaarde heeft verloren. Probleem was dat zij een breder beginselprogram ontbeerden.

Interne ruzies
Samenhangend met dat gebrek aan beginsel is ook dat deze one-issuepartijen vaak al snel verscheurd worden door interne verschillen die vooral terug te voeren zijn op botsende karakters. De spraakmakende boer H. Koekoek, die de Boerenpartij aanvoerde, kreeg na de klinkende overwinning bij de Kamerverkiezingen van 1967 (4,7 procent) al snel ruzie met de tweede man, E. J. Harmsen. Vier leden van de fractie gingen onder leiding van Harmsen verder onder de naam Binding Rechts. Eind jaren zeventig stond Koekoek als enig lid van de Boerenpartij in de Tweede Kamer.

Eenzelfde ontwikkeling was er bij de ouderenpartijen. Bij de parlementsverkiezing van 1994 behaalde het Algemeen Ouderen Verbond (AOV) zes zetels en de Unie 55+ één zetel. In de Eerste Kamer kreeg het AOV bovendien nog eens twee zetels. Binnen een jaar maakten de senioren zo veel ruzie dat verschillende gekozenen zich afsplitsten. Vier jaar na de entree in de Kamer, bij de verkiezingen van 1998, waren de ouderenpartijen van het toneel verdwenen.

De LPF maakte een vergelijkbare gang door. De partij deed voor het eerst mee aan de verkiezingen voor de Tweede Kamer op 15 mei 2002 en behaalde direct 26 zetels. Een dergelijk resultaat werd niet eerder door een nieuwkomer in de Kamer bereikt. Ongetwijfeld speelde daarin mee dat Pim Fortuyn, de man die het gezicht van deze partij in de stembusrace bepaalde, kort voor de verkiezingen was vermoord. Hij was in de strijd om de kiezer degene die het ontevreden gevoel van veel burgers wist te vertolken. Zijn erfgenamen moesten na zijn dood zijn woorden omzetten in politieke daden. En dat lukte niet. De partij werd verteerd door ruzie over competenties en over verschillen van mening. Bij de verkiezingen van 2006 werd de -inmiddels behoorlijk afgeslankte- LPF geheel weggevaagd.

Een beperkte analyse van de ontwikkelingen binnen deze partijen maakt duidelijk dat verschillende factoren een rol spelen bij de neergang. De actualiteit van het probleem waarom ze waren opgericht schoof naar de achtergrond; de charismatische leider viel weg en interne ruzies verlamden de partij.

Manco
Die problemen hangen in alle gevallen samen met het ontbreken van een goed beginselprogram. Een dergelijk program is immers een samenvatting van het gedachtegoed waaruit een partij wil handelen, en een verwoording van de ideologische bronnen waaruit de partij wil putten. Een dergelijk program geeft ook een toetsingskader voor het oordeel over nieuwe ontwikkelingen aan. Wat men ook van CDA, PvdA of VVD mag vinden, zij hebben elk wel een denkkader geworteld in respectievelijk het christendemocratisch, sociaaldemocratisch of liberaal gedachtegoed. Dat draagt er in belangrijke mate toe bij dat ze niet na het oplossen van een probleem zijn uitgepraat, maar zich verder reikende doelen hebben gesteld dan het vervullen van actuele noden.

Datzelfde geldt in versterkte mate voor de kleine christelijke partijen. Zij grijpen terug op een bron die al eeuwenoud is maar nog steeds helder water geeft. Dat is dan ook een belangrijke verklaring voor het feit dat een partij als de SGP al bijna 80 jaar een positie heeft in het parlement. Het beginsel van Bijbels genormeerde politiek heeft een lange houdbaarheidsdatum en blijkt keer op keer op verrassende wijze antwoord te kunnen geven op de actuele problemen.

Het manco waar de Nederlandse politiek aan lijdt, is het sterk afnemend vertrouwen aan beginselen. Dan wordt de performance van politici belangrijk. Hoe iemand overkomt in de Kamer en vooral op de televisie, weegt dan zwaar. Burgers verlangen snel oplossingen voor problemen en volgen te gemakkelijk een politicus die zegt die ook per kerende post te kunnen bieden. Dat verklaart de opkomst van mensen als Wilders, Verdonk en Fortuyn. Daarbij bedenken maar weinigen dat hoe moeilijker het politieke vraagstuk is, des te meer mensen daar oplossingen voor denken te kunnen aanreiken.

Bronnen
Zonder beginselen is het politieke leven slechts een rammelend bestaan doordat vraagstukken als losse problemen worden benaderd en de samenhang ertussen uit het oog verloren wordt. Maar evenals een krijgsman zich voor het aangaan van de strijd van goede wapens moet voorzien en zich moet oefenen, zo moet men in de politiek vaststaan in beproefde beginselen voordat de hartstochten toeslaan.

Gemakkelijk kan men nu concluderen dat politieke bewegingen als die van Wilders en Verdonk vanzelf zullen verdwijnen. Gelet op de ervaringen vanuit het verleden is die verwachting niet misplaatst. Maar dat is toch te eenvoudig. Willen burgers niet meegevoerd worden met allerlei wind van politieke leer, dan zal toch nodig zijn dat zij zelf zich verdiepen in de bronnen waaruit deze groepen putten. En als die de diepgang hebben van slechts enkele centimeters dan kan men weten dat ze snel zullen zijn opgedroogd.

Wilders is een voorbeeld van zo’n ondiepe bron. Het is tekenend dat hij uitsluitend vanwege zijn nadrukkelijke, bijna schreeuwerige optreden door de parlementaire pers is gekozen tot Politicus van het Jaar. Vrijwel geen enkele journalist heeft de moeite genomen de bronnen van zijn denken in kaart te brengen, laat staan dat er een kritische doorlichting van zijn totale program heeft plaatsgehad.

Bij Verdonk hoeft men niet eens aan die toetsing te beginnen. Zij zegt gewoon geen ideologisch program te hebben. Ze richt zich daarom voorlopig op één onderwerp: de strijd tegen de files. Verder niet.

Het gemak waarmee de parlementaire pers dit in het algemeen accepteert, illustreert de oppervlakkigheid van veel journalisten. Zij hebben geen belangstelling voor diepgaande gedachten. Wellicht dat daarom van der Vlies het moest afleggen tegen Wilders. Journalisten stellen dat ze het verhaal van de nestor van de Kamer al lang weten. Nieuws brengt hij volgens hen niet. Tegelijk zeggen ze dat hij wel consistent is. Zou dat niet alles te maken hebben met die verbondenheid en verworteling in vaststaande beginselen?

Weliswaar won de SGP-voorman de verkiezingen door het publiek van de Politicus van het Jaar. Meesmuilend merkte de seculiere pers op dat hij dit te danken had aan de actie van de SGP-jongeren. Toch is dat niet eerlijk. Andere partijen hadden ook zo’n actie op kunnen zetten. Bovendien valt uit de aantallen af te leiden dat er ook veel stemmen van buiten de reformatorische kring kwamen. En wat dan te denken van de verkiezing van de Rouvoet, enkele jaren gelden, tot Politicus van het Jaar? Dat had daar ook niet mee te maken. Analytici zeiden dat deze dat te danken had aan zijn kwaliteiten als debater. Dat is ook maar een deel van de verklaring. Zowel bij Rouvoet als bij Van der Vlies tellen de inhoud en het beginsel. Veel seculiere publiekskiezers hadden kennelijk toch wel door dat Wilders gebakken lucht verkoopt. Mogelijk dat ze daarom Van der Vlies stemden, niet zozeer vanwege zijn Bijbelse uitgangspunten maar als proteststem tegen het beginselloze van Wilders. Beginselpolitiek trekt burgers aan.

Tegelijk moeten de kiezer beseffen dat die verbondenheid aan het beginsel ook voor henzelf verplichtingen schept. Zij moeten bereid zijn zich te verdiepen in de achtergronden van een politieke partij of beweging. Trouwens, het beproeven van de geesten is zelfs Bijbelse opdracht. Beproef de geesten…