Het heeft er, aldus de achterflap van het boek (uitg. Brill, Leiden), alles van weg dat religie in de 21e eeuw een ”major force”, een macht van betekenis, wordt. „Hier ligt een boek dat ons vertelt wat ’s werelds leidende wetenschappers daarover te zeggen hebben.”In de bundel zijn de referaten opgenomen die deze wetenschappers hielden op het negentiende wereldcongres van de International Association for the History of Religions (IAHR), in maart 2005 in Tokio. Zo’n 1800 onderzoekers uit 61 landen woonden dit vijfjaarlijkse congres bij, het grootste sinds de oprichting van de organisatie in 1950.

Prof. Ter Haar, godsdienstwetenschapper aan het Institute of Social Studies (ISS) in Den Haag en vicepresident van de IAHR, was nauw betrokken bij het opstellen van het congresprogramma. Samen met haar Japanse collega prof. dr. Yoshia Tsuruoka (universiteit van Tokio) redigeerde ze de nu verschenen congresbundel, deel 5 in de reeks ”International Studies in Religion and Society”.

Een agenda voor de 21e eeuw. Dat klinkt pretentieus.
„In het boek wordt een aantal thema’s aan de orde gesteld die op dit moment voorwerp van onderzoek zijn in het veld van de godsdienstwetenschap. Thema’s ook waar we de komende jaren niet omheen zullen kunnen: de religieuze dimensie van oorlog en vrede; religie en technologische ontwikkelingen; globalisering. Een deel van het boek gaat ook over de manier waarop religie in Japan wordt bestudeerd. Maar heel weinig mensen weten dat Japanse onderzoekers zich al meer dan honderd jaar, sinds 1905, op wetenschappelijk niveau bezighouden met het bestuderen van religie.”

Wereldbank
De belangstelling voor religie is de laatste jaren sterk toegenomen, constateert prof. Ter Haar. „Een voorbeeld daarvan was mijn aanstelling als godsdienstwetenschapper aan het ISS. Overigens ben ik hier nog steeds de enige die religie, in brede zin, behartigt, om zo te zeggen. Er is nog altijd veel onwetendheid, onwennigheid ook. Tegelijk zie je wereldwijd allerlei initiatieven ontstaan: de Wereldbank kent inmiddels een World Faiths Development Dialogue, de ontwikkelingsarm van de Britse overheid heeft een groot onderzoeksprogramma geïnitieerd, en in Nederland hebben we het Kenniscentrum Religie & Ontwikkeling - dat van kracht tot kracht voortgaat.”

Psalm 84!
„O ja? Zou kunnen ja. Ik ben van huis uit gereformeerd. Synodaal, moet ik erbij zeggen. Maar ik ben niet meer kerkelijk verbonden. Al voel ik mij als onderzoeker wel nauw betrokken bij het thema religie. Ik ben bijvoorbeeld bijzonder geïnteresseerd in de migrantenkerken in de grote steden, heb daar een boek aan gewijd: ”Halfway to Paradise”.”

Het is met name door ”9/11”, door 11 september 2001, dat het thema religie op de agenda is gekomen, stelt de Haagse hoogleraar vast. „Een negatieve aanleiding dus.”

Zelf staat ze op het standpunt dat religie ”an sich” neutraal is. „Het is wat het wordt in de hand van de gebruiker. Je kunt religie voor constructieve, maar ook voor destructieve doeleinden gebruiken. De islam bijvoorbeeld, ís niet alleen geweld - en langzamerhand zie je dat daar in Nederland meer oog voor komt. In dat opzicht zeg ik: Tel uw zegeningen. Er is iets van ”faith literacy” aan het ontstaan. Al heerst er, zeker onder beleidsmakers, nog altijd een groot religieus analfabetisme.”

Een analfabetisme waarvan een wetenschapper als prof. dr. Talal Asad in de bundel dankbaar gebruik maakt, zo lijkt het. Deze schetst een uiterst negatief beeld van Amerika, van het christelijke westen, en daartegenover een zeer positief beeld van de islam.
„Het mooie van congressen als in Tokio is dat er wetenschappers met heel verschillende achtergronden komen. Zo ook prof. Asad, een vooraanstaand geleerde. Ik vind het belangrijk dat zo iemand aan het academisch debat meedoet. Hij schetst een ander beeld dan veel mensen misschien voor ogen hebben, maar waarmee wij wel ons voordeel kunnen doen. In de zin van: Zo heb ik de werkelijkheid nog nooit bekeken.”

Ten tijde van ’Tokio’ speelde precies ook de felle discussie in de Verenigde Staten rond het al dan niet stopzetten van de behandeling van de comateuze vrouw Terri Schiavo. Ter Haar: „Dat is op het congres ook aan de orde gekomen. En dan blijkt hoe dicht mensen van verschillende religieuze culturen elkaar soms benaderen. Ook binnen de islam blijkt men van mening te verschillen over de ethische componenten aan dat debat.”

Opvallend is hoe optimistisch iemand als prof. dr. Mark Juergensmeyer is waar het gaat om de toekomst van de wereld(vrede). Het christendom, maar ook andere religies, verwacht(en) een apocalyptisch einde.
„Kosmische clashes, ja. Zelf ben ik ook optimistisch. Het komt wel goed, geloof ik. Maar, dat zal niet uit de lucht komen vallen. We zullen ons in elkaars religieuze opvattingen moeten gaan verdiepen - ik vind dat een van de belangrijkste opgaven voor deze eeuw. En daar dan ook beleid op maken, zonder overigens de scheiding tussen kerk en staat te passeren. Neem de islam: sinds 9/11 zijn we ons daar veel meer in gaan verdiepen. En de meeste mensen weten nu wat moslims bezighoudt, wat de ramadan is, wat het suikerfeest.”

Maar ook wat zelfmoordaanslagen zijn.
„Zeker. Maar dan heb je het toch over een zeer beperkt aantal moslims dat hiervoor verantwoordelijk is. Daar komt bij: de eerste zelfmoordterroristen in de moderne tijd waren geen moslims, maar de Tamil Tijgers, een politieke beweging in Sri Lanka. En ook christenen hebben heel wat op hun geweten.”

Dat laatste loopt toch een beetje als een rode draad door veel bijdragen in de bundel heen. Zo van: Jawel, sómmige moslims moorden, maar Amerikaanse antiabortusactivisten zijn misschien wel minstens zo erg bezig. En George Bush…
„Een feit is dat geweld in alle religies voorkomt. De kruistochten; de antiabortusactivisten in Amerika, maar ook terreurdaden als van de Aumsekte in Japan. Je kunt niet in het algemeen zeggen: Religie is geweld. Het is wat mensen ervan maken. Vaak zie je dat op het moment dat religie een politieke dimensie krijgt, het misgaat. Daar komt nog iets bij: de grootste misdaden tegen de mensheid in de afgelopen eeuw zijn niet gepleegd door religieuze, maar door seculiere ideologieën: stalinisme, nazisme, maoïsme.”