Zouden de Russen conform hun politieke opvattingen kunnen stemmen, dan zou Rusland na morgen een veelkleurige Doema hebben. Dat beweert althans Ruslandkenner Richard Rose, directeur van het ”Centre for the Study of Public Policy”, verbonden aan de universiteit van het Schotse Aberdeen. In een bijdrage voor het internetmagazine Transitions Online deed Rose eerder deze week uit de doeken in hoeverre Russische kiezers ’westerse’ ideologieën aanhangen. Uit een onderzoek van het studiecentrum, dit voorjaar, zou blijken dat 18 procent van het electoraat communistische sympathieën koestert, 16 procent er markteconomische opvattingen op nahoudt, 9 procent sociaaldemocratisch is georiënteerd, 5 procent zich ”groen” noemt en 4 procent nationalistische denkbeelden huldigt. Bij de overige 48 procent zou er geen duidelijk omschreven gedachtegoed zijn aan te wijzen.Toch zal dat veelkleurige parlement er niet komen. Integendeel. Het is niet denkbeeldig dat er na morgen nog slechts twee partijen in de Doema zijn vertegenwoordigd: Verenigd Rusland en de Communistische Partij (KPRF) van Gennadi Zjoeganov. Mogelijk weten ook nog de Liberaal-Democratische Partij (LDPR) onder leiding van de ultranationalist en querulant Vladimir Zjirinovski en Rechtvaardig Rusland (SR) van Sergej Mironov de kiesdrempel van 7 procent te nemen, maar de kansen van de overige partijen zijn nihil.

Van ideologische verschillen tussen de grote partijen is overigens geen sprake - uitgezonderd wellicht de communisten, die zich tegenwoordig als protestpartij manifesteren. Maar ook de KPRF heeft de afgelopen vier jaar in veel gevallen het beleid van het Kremlin gesteund, evenals de LDPR en Rodina (Vaderland), dat is opgegaan in de SR. In werkelijkheid is Rechtvaardig Rusland niets anders dan een tweede Kremlinpartij, door Poetin in het leven geroepen om de wat linkser georiënteerde kiezer ’op te vangen’.

Politiek inhoudelijke debatten hebben in de aanloop naar de verkiezingen dan ook niet plaatsgehad. Verenigd Rusland, dat campagne voerde met ”Poetins plan” -een plan waarvan niemand de inhoud kent- weigerde sowieso aan televisiedebatten deel te nemen. Lijsttrekker Poetin, ofschoon geen partijlid, treedt alleen op in reclamespotjes. Daarin verkondigt hij zijn ideeën van een sterk, welvarend en patriottisch Rusland.

Blamage
Dat het Russische partijenlandschap grijs is geworden, is te danken aan Poetin. Nadat hij aan het begin van dit millennium de macht had overgenomen van president Boris Jeltsin, haalde hij de teugels strak aan. De media kwamen onder toezicht van het Kremlin, invloedrijke oligarchen werden een kopje kleiner gemaakt, en de oppositie werd monddood gemaakt. Van de 43 politieke partijen die in 1995 nog meededen aan de parlementsverkiezingen, waren er in 2003 nog maar 23 over.

Slechts zes daarvan wisten in dat jaar de sprong in de Doema te maken. Grote winnaar was Verenigd Rusland, dat 222 van de 450 zetels veroverde. Dat werden er al snel 305 doordat veel afgevaardigden zich bij de ”partij van de macht” voegden. Met een tweederdemeerderheid in de Doema kon Poetin, die zijn droom van een twee- of driepartijenstelsel langzaam zag naderen, doen en laten wat hij wilde. Om de grondwet te wijzigen was hij niet meer afhankelijk van de steun van andere partijen.

De stembusgang van morgen lijkt dan ook weinig om het lijf te hebben. Toch moeten we de verkiezingen van morgen „behoorlijk serieus” nemen, „serieuzer dan vier jaar geleden”, zegt drs. René Does van het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam en hoofdredacteur van het Ruslandtijdschrift Prospekt. Reden zijn de presidentsverkiezingen van maart 2008. In tegenstelling tot vier jaar geleden mag Poetin zich daarvoor niet meer kandidaat stellen.

Door zich op te werpen als lijsttrekker van Verenigd Rusland heeft Poetin het volk duidelijk gemaakt dat hij ook na de komende presidentsverkiezingen een rol van betekenis wil blijven spelen in de Russische politiek, vervolgt Does. „Poetins kandidaatstelling is in feite niets anders dan een vertrouwensvotum van de kiezer. We hebben te maken met een soort dubbele presidentsverkiezingen.”

Voor Poetin staat er dan ook het nodige op het spel. Zaak is dat zijn partij morgen rond de 71 procent van de stemmen verovert. Met dit percentage won Poetin de presidentsverkiezingen van 2004. Zou Verenigd Rusland veel lager scoren, dan zou dat een blamage voor de president betekenen en een aantasting van diens „morele recht” om na de verkiezingen in het centrum van de macht te blijven.

In de aanloop naar de verkiezingen leek dat gevaar niet denkbeeldig. Hoewel het vertrouwen in Poetin volgens Does onverminderd groot is -„zo’n 70 à 75 procent”- bleef Verenigd Rusland in de peilingen ver verwijderd van de 71 procent. Oorzaak is de wijdverbreide afkeer onder het electoraat jegens de politiek en haar corrupte bureaucratie. Een grote bron van ergernis zijn verder de alsmaar stijgende voedselprijzen in een land waar nog altijd 23 miljoen mensen, 16 procent van de bevolking, onder de armoedegrens leeft.

De apathie onder de bevolking zou er bovendien toe kunnen leiden dat maar weinig mensen naar de stembus gaan, wat de geloofwaardigheid van de uitslag evenmin ten goede komt.

Mobieltje
In een ”geleide democratie” als Rusland moet het een koud kunstje zijn om de gewenste uitslag te kunnen presenteren, zeker nu de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) heeft besloten -als gevolg van Russisch getraineer met de uitgifte van visa- geen waarnemers naar Rusland te sturen. Toch is ongelimiteerd knoeien met de stemmen volgens Does niet zo eenvoudig. „De tijd van de Sovjet-Unie is voorbij. Weliswaar is de OVSE niet vertegenwoordigd, maar er zijn wel andere buitenlandse waarnemers aanwezig. Ook kijken leden van andere politieke partijen toe. In het stemhokje zijn de Russen vrij om te kiezen. Het bewerken van de kiezer moet voor de stembusgang zijn geregeld, via politieke technologie zoals dat in Rusland heet.”

Daaronder vallen „alle technieken die nodig zijn om het gewenste resultaat te bereiken”, aldus Does. Dat kan zijn het beïnvloeden van de kiezer via de media, maar ook het aanpassen van de kiesregels. Voorbeelden daarvan zijn het optrekken van de kiesdrempel van 5 naar 7 procent en het afschaffen van het districtenstelsel voor de helft van de Doemazetels, waardoor kiezers niet langer rechtstreeks een kandidaat naar de Doema kunnen afvaardigen. Alleen via een partijlidmaatschap kan een gegadigde nog in de Doema komen. Als gevolg van het wijzigen van de kiesregels zullen na morgen de laatste twee westers georiënteerde partijen, Jabloko en de Unie van Rechtse Krachten (SPS), niet meer in de Doema zijn vertegenwoordigd.

Ondanks het feit dat de Russische kiezer in het stemhokje ’vrij’ is, zijn de meeste analisten -onder wie Does- ervan overtuigd dat Verenigd Rusland de verkiezingen met grote overmacht zal winnen. Daarbij kan het Kremlin rekenen op de steun van de gouverneurs in de Russische regio’s en de burgemeesters van de grote steden, van wie het overgrote deel lid is van Verenigd Rusland. Zij zullen hun bestuursapparaat inzetten om ervoor te zorgen dat Poetin in de buurt zal komen van de 71 procent.

Hoe? Daarover kan de internetkrant ura.ru in Jekatarinenburg in de Oeral meepraten. De redactie verzamelde voorbeelden van manieren waarop lokale machthebbers zich op de verkiezingen voorbereiden. Zo geven stadsbestuurders en directeuren van staatsbedrijven hun personeel het advies op Verenigd Rusland te stemmen. Zo niet, dan zouden ze hun baan wel eens kunnen verliezen. Om hun loyaliteit aan te kunnen tonen, dienen de werknemers hun mobieltje mee te nemen naar het stemhokje. Zodat ze later een foto van hun stembiljet kunnen laten zien. Uiteraard met een kruisje bij de juiste partij.

---

Poetin blijft, hoe dan ook
Als lijsttrekker van de partij Verenigd Rusland hoopt Poetin morgen op een blanco volmacht van de kiezer om ook na 2 maart 2008 een leidende rol te kunnen blijven spelen in de Russische politiek. Op die datum vinden nieuwe presidentsverkiezingen plaats waarvoor Poetin zich niet meer mag kandideren, omdat de Russische grondwet geen drie opeenvolgende ambtstermijnen toestaat. Grote vraag is in welke hoedanigheid Poetin verder zal regeren.

Bij zijn aankondiging, begin oktober, dat hij de lijst van Verenigd Rusland zou aanvoeren, zinspeelde Poetin op het feit dat hij na de parlementsverkiezingen mogelijk premier wordt. Het gevolg was een stroom aan speculaties over zijn politieke toekomst. Poetin zou na de verkiezingen het presidentschap neerleggen ten gunste van de kleurloze en loyale premier Viktor Zoebkov, waarna eerstgenoemde weer bij de presidentsverkiezingen van 2 maart zou kunnen aantreden. Op die manier zou er geen sprake meer zijn van drie termijnen achter elkaar.

Een andere optie zou zijn dat de 66-jarige Zoebkov op 2 maart als president wordt gekozen, waarna hij zijn ambt tussentijds neerlegt om de weg weer vrij te maken voor nieuwe presidentsverkiezingen met premier Poetin als belangrijkste kandidaat.

In weer een ander scenario zou Poetin met een tweederdemeerderheid in de Doema via een grondwetswijziging de macht van het staatshoofd willen overhevelen naar het parlement, lees: premier Poetin. Op de EU-Ruslandtop in het Portugese Mafra, eind oktober, maakte Poetin met die laatste mogelijkheid korte metten. Het staatshoofd zou niet van zins zijn de rechten van een toekomstige president te ontnemen.

Die uitspraak gaf weer voeding aan een zoveelste variant: Poetin treedt na de parlementsverkiezingen terug als president, om zich bij vervroegde presidentsverkiezingen opnieuw kandidaat te stellen. Formeel zou volgens Russische juristen de grondwet dan niet worden overtreden. Probleem is wel het bestaan van een wet, die een politicus verbiedt zich bij vervroegde verkiezingen kandidaat te stellen als hij zelf daarvan de oorzaak is. Die wet zou echter zonder veel ophef kunnen worden aangepast - zeker onder druk van ’spontane’ massabijeenkomsten van burgers die willen dat Poetin aan het roer blijft.

Sowieso wordt er in het Kremlin de laatste maanden hard gewerkt aan ’spontane’ verzoeken aan het adres van Poetin om het land te blijven leiden. Op 17 oktober deed de voorzitter van Verenigd Rusland, Boris Gryslov, in de regeringskrant Rossijskaja Gazeta een oproep aan Poetin om als nationale leider door te gaan. Een dag eerder had de Moskouse burgemeester Joeri Loezjkov samen met een bekende beeldhouwer en een regisseur een brief gepubliceerd, waarin ze uit naam van alle Russische kunstenaars Poetin opriepen tot het aanvaarden van een derde ambtstermijn.

Met hetzelfde doel ontstond half november de actiegroep ”Voor Poetin”. Volgens de voorman van de burgerbeweging, de Moskouse advocaat Pavel Astachov, moet Poetin als nationale leider van Rusland worden behouden. Op welke wijze, is aan de president zelf om te beslissen.

Het idee van Poetin als Nationale Leider dringt steeds meer op de voorgrond, constateert drs. René Does, verbonden aan het Oost-Europa Instituut van de Universiteit Amsterdam. Hoe dat leiderschap tot stand moet komen, is in nevelen gehuld. Een mogelijkheid is wellicht dat na de parlementsverkiezingen „een soort burgerforum bijeen wordt geroepen, bestaande uit maatschappelijke groeperingen, politieke partijen en de kerk, dat Poetin aanwijst als Nationaal Leider”, aldus Does.

Of de functie van Nationaal Leider een formele status krijgt, moet worden afgewacht. Ook een „Deng Xiaopingscenario” is volgens de Ruslandkenner een optie. „Deng Xiaoping was tot op het einde van zijn leven de belangrijkste leider van China, hoewel hij formeel geen enkele functie bekleedde, behalve voorzitter van de bridgebond. Een soortgelijke rol zou ook Poetin op zich kunnen nemen: een schaduwpresident naast het nieuw te kiezen staatshoofd.”