De VVD kreeg op 15 mei jongstleden een ongelooflijke opdoffer van de kiezers. De partij verloor maar liefst veertien van de 38 zetels in de Tweede Kamer, het grootste verlies uit de geschiedenis van de liberalen. Daags erna trok lijsttrekker Dijkstal zijn conclusie: wegwezen. De paarse minister van Financiën, Zalm, werd gekozen tot fractievoorzitter.

De oppositie zou de natuurlijke plaats zijn voor een partij met zo’n verlies, maar de VVD was nodig om een coalitie van CDA en LPF aan een meerderheid in de Kamer te helpen. Na enig gedraal namen de liberalen hun verantwoordelijkheid en deden mee aan de besprekingen. En met succes. Zalm haalde een aantal punten binnen die de VVD hoog op het verlanglijstje had staan, met als topper de afschaffing van de onroerendezaakbelasting in 2005. „De meest gehate belasting”, aldus Zalm tijdens de verkiezingscampagne.

Maar de deelname aan het kabinet-Balkenende en de hoofdzakelijk liberale koers van de nieuwe coalitie, maken het verlies van 15 mei niet ongedaan. De oorvijg van de verkiezingen is extra pijnlijk omdat de liberalen een jaar geleden nog min of meer slapend rijk werden. Bij iedere peiling kregen ze er enkele zetels bij. Dat leidde wel eens tot scheve gezichten bij andere partijen, maar Dijkstal bleef achteroverleunen, speelde af en toe eens op zijn saxofoon en gaf een daverend lachsalvo weg. In de peilingen groeide de VVD toe naar de grootste partij van het land en hier en daar werd openlijk gedacht aan een premier van liberale komaf. Om niet te veel kiezers links en rechts te verliezen, spande Dijkstal zich in om niet al te scherpe teksten uit te spreken. Volgens critici hoefde hij daar weinig moeite voor te doen.

En toen kwam Pim Fortuyn. Hij gaf een onversneden rechts antwoord op de maatschappelijke problemen die de VVD onder Dijkstal -als vleesgeworden paars boegbeeld- niet meer durfde te benoemen en de kiezers liepen met bosjes over. De kritiek op Dijkstal zwol aan. Na een overleg met de partijtop besloot hij in de aanloop tot de verkiezingen meer ’Jip-en-Janneketaal’ te gaan spreken, zodat de kiezers duidelijk zouden weten waar de VVD stond.

Van die strategie is niets terechtgekomen en wit weggetrokken stond de VVD-leiding dan ook op de avond van 15 mei naar de eerste uitslagen op televisie te kijken.

Zetelverlies leidt altijd tot onrust in een partij. De VVD vormt daarop geen uitzondering. Het erelid Hans Wiegel was de eerste die de kat de bel aanbond. Enkele dagen na de verkiezingen liet hij De Telegraaf optekenen dat de bezem door de partij moest. Dijkstal en zijn ’inner circle’ waren „te links en te paars.” „De echte liberale kiezers zijn vervreemd van de partij.” De 61-jarige liberale coryfee vindt dat de ouderen plaats moeten maken voor de jongere generatie.

De schrijver van het VVD-verkiezingsprogramma, Korteweg, oud-topman van Robeco, zette zich na de verkiezingen nog eens achter zijn pc. Moeiteloos rolden er vervolgens 28 velletjes uit zijn printer waarin hij de vloer aanveegde met Dijkstal en zijn secondanten. De VVD was de voelhorens naar de samenleving kwijt en de lijsttrekker dacht dat er links stemmen waren te winnen. De remedie: een heldere liberale koers met een charismatische partijleider en een fusie met de LPF.

Begin deze maand kwamen twee jongeren met hun visie naar buiten in het manifest ”Helder liberaal, duidelijk rechts”. Joshua Livestro (1970), medewerker van eurocommissaris Bolkestein, en Edwin van de Haar (1971), werkzaam bij een adviesbureau, vinden dat de VVD haar klassieke liberale imago moet oppoetsen. De twee pleiten voor minder staatstaken, een eenvoudiger belastingsysteem, herwaardering van waarden en normen en meer aandacht voor het gezin.

Maar niet iedereen binnen de partij is gecharmeerd van een ruk naar rechts. Twee weken geleden kwam naar buiten dat daags na de verkiezingen de 16-meibeweging in de VVD was ontstaan. De groep bestaat uit een aantal Eerste-Kamerleden, redactieleden van het blad Liberaal Reveil en enkele regionale bestuurders. Een van hen, senator mevrouw Heleen Dupuis, weet helemaal nog niet of ze wel een rechtse VVD wil: „De minimalisering van staatstaken staat voor mij niet vast.”

Ook in de VVD-fractie staat niet iedereen te springen om een rechtsere VVD. Het kamerlid Te Veldhuis zegt dat een liberale partij niet per definitie een rechtse partij is. Hij benadrukt dat de liberalen van oorsprong aan de linkerzijde van het politieke spectrum zijn begonnen.

Het VVD-partijbestuur heeft in de afgelopen maanden niet stilgezeten. Al snel na de verkiezingen is besloten de vernieuwingsdiscussie die op gang was gebracht, te versnellen. Op verzoek van de partij heeft een werkgroep zich in de vakantieperiode met dit thema beziggehouden. Dat heeft geleid tot de opstelling van de notitie ”Goed, Beter, Best”. Het is een bundeling van ideeën om het optreden van de VVD in de samenleving te verbeteren, betere volksvertegenwoordigers te kiezen, de leden meer invloed te geven en de partij op een moderne leest te schoeien.

In de vijftig personen tellende werkgroep zaten onder meer de huidige minister van Binnenlandse Zaken, Remkes, vice-fractievoorzitter De Grave en een van de schrijvers van het manifest ”Helder liberaal, duidelijk rechts”, Edwin van de Haar.

De gemaakte analyse laat aan duidelijkheid niets te wensen over: „De VVD is vaag, compromisgericht, volgend en vertegenwoordigt niet de achterban.” Ook over de kamerleden worden enkele harde noten gekraakt: „In de ogen van leden en kiezers was het profiel van de VVD-vertegenwoordigers in de afgelopen jaren te flets. Ze waren onzichtbaar, of verscholen zich, al dan niet vrijwillig, achter de lijsttrekker. Natuurlijk waren er ook uitzonderingen, zoals de kamerleden met een ’mediagevoelige’ portefeuille, zoals Verkeer of Asiel en Immigratie.” Daarmee worden respectievelijk Hofstra en Kamp bedoeld.

In de gehele notitie komen twee aspecten niet aan de orde. In de eerste plaats wordt er met geen woord gerept over de koers die de partij moet gaan varen. Is een ruk naar rechts nu gewenst of niet? In de tweede plaats komt de naam Pim Fortuyn in het stuk niet voor, terwijl hij degene is die het Nederlandse politieke landschap heeft omgewoeld en de VVD een genadeloze slag in het gezicht gaf.

Afgelopen zaterdag, tijdens de zogenaamde ideeëndag waarop de notitie ”Goed, Beter, Best” ter discussie stond, werd daar door diverse VVD’ers ook op gewezen. Ze vonden de analyse weliswaar scherp, maar niet ver genoeg gaan.

Het hoofdbestuur komt begin oktober met concrete voorstellen over partijvernieuwing. Op 23 november neemt de partij definitieve beslissingen.

De vernieuwing van de VVD staat of valt echter vooral met de koers van de partij en het charisma van de leider. Diverse aanwezigen pleitten zaterdag voor een rechtsere koers, maar partijvoorzitter Eenhoorn wilde zich niet over het thema uitlaten. Het wordt ook niet toegevoegd aan het debat over de partijvernieuwing, dat 23 november wordt voorgezet. Eenhoorn wilde niet verder gaan dan de belofte dat erover wordt gedebatteerd.

Niemand maakte zaterdag kritische opmerkingen over de nieuwe leider, Zalm. Integendeel, hij kreeg complimenten voor de manier waarop hij het debat tijdens de algemene beschouwingen had gevoerd.

Voor de schrijvers van het liberale manifest, Van de Haar en Livestro, is Zalm in ieder geval niet de man die de partij in de komende jaren moet leiden. „Hij getuigt niet van een visie op de samenleving”, aldus Van de Haar enkele weken geleden in Elsevier. Livestro, zelf belijdend christen en na 1 oktober mededirecteur van de conservatieve Edmund Burke Stichting, staat ook kritisch tegenover Zalm. Hij reageerde deze week boos toen de VVD-fractievoorzitter zijn afkeer uitte over de terugkeer van de zegenwens in de Troonrede. Een onbegrijpelijke opstelling, aldus Livestro.

Het zal nog wel even blijven rommelen bij de liberalen, want uit de peilingen blijkt dat de partij nauwelijks profiteert van de verminderde sympathie voor de LPF onder de kiezers. Het blijkt dat Zalm deze mensen onvoldoende aan zich weet te binden. Juist een politiek leider van de VVD zou deze mensen aan moeten trekken, maar vooralsnog lijkt alleen het CDA met Balkenende te profiteren van het gerommel binnen de LPF.

De lucht boven de liberale horizon is nog niet aan het opklaren.