Officieel is er sinds 2003 een vredesakkoord tussen de strijdende partijen in het oosten van de Democratische Republiek Congo. Tijdens de burgeroorlog van 1998 tot 2003 kwamen zeker 4 miljoen mensen om het leven. Alle bloedige herinneringen en een enorme VN-vredesmacht van ruim 17.000 soldaten ten spijt, bleef het echter onrustig.Officieel is er daarom vorige maand met medewerking van de Verenigde Naties een staakt-het-vuren bereikt. Maar ook dat zette geen zoden aan de dijk. Gevechten in de regio hebben de afgelopen dagen opnieuw veel levens geëist. De dissidente generaal Nkunda vroeg woensdagavond om een nieuw staakt-het-vuren, nadat zijn troepen een gevoelige nederlaag hadden geleden rond de stad Karub, waarbij 85 van zijn strijders het leven lieten. Het schept vooralsnog weinig verwachting.

Wat zit er achter deze hardnekkige strijd? Eigenlijk is het al sinds de onafhankelijkheid van 1960 onrustig in het land, zegt Timothy Raeymaekers van het Conflict Research Centre van de Universiteit Gent. Het verbaast hem niets dat de vredesakkoorden een snelle dood stierven. „In feite werden de gewapende groepen omgekocht: in ruil voor vrede kregen zij een rol in de regering. Daar ging een volstrekt verkeerd signaal van uit: de enige manier om in de regering te komen, was door de wapens op te pakken. Zo ontstonden er juist allerlei bewegingen die het zo ook eens gingen proberen.”

De sociaaleconomische dimensie van het conflict bleef bovendien totaal onbesproken aan de onderhandelingstafel. „Daar ligt volgens mij nu juist de crux. Het belangrijkste conflictpunt vormt de verdeling van de natuurlijke rijkdommen: niet zozeer van diamant als wel van land”, aldus Raeymaekers, die promoveerde op het conflict in Oost-Congo.

De landkwestie ligt ingewikkeld. Officieel behoort al het land aan de staat, zoals bepaald tijdens het dictatoriale bewind van Mobutu Sese Seko (1965-1997). Daarnaast functioneert echter ook nog het traditionele systeem, waarin het land enkel via de stamhoofden toegekend kan worden. Raeymaekers: „Aan de ene kant zijn er de chiefs, die weigeren grond af te staan aan immigranten uit buurlanden, zoals Rwanda en Uganda. Via de staat krijgen rijke Rwandezen het soms echter toch voor elkaar grote stukken grond te kopen. Het dubbele systeem wekt dus enorme wrevel bij beide groepen. Je zou kunnen zeggen dat er in Oost-Congo sprake is van een integratieprobleem. De etnische problematiek speelt een belangrijke rol.”

De regering in Kinshasa kondigde deze week een stevig offensief aan tegen de dissidente generaal Laurent Nkunda. Raeymaekers bestempelt het als een onrealistische poging om met militaristische retoriek de goodwill van de bevolking terug te winnen. De Oost-Congolezen stemden bij de verkiezingen vorig jaar massaal op president Kabila, maar hun enthousiasme voor hem is intussen danig getemperd. De regering ontbeert volgens Raeymaekers ten enenmale de militaire capaciteiten om Nkunda aan te pakken. „Bovendien is er nog niets opgelost wanneer Nkunda weg is. Hij representeert een grote groep, die niet alleen uit Tutsi’s bestaat, maar ook uit leden van andere gemarginaliseerde groepen.”

Raeymaekers pleit ervoor „out of the box” te denken over de oplossing van het conflict. „Het is in dit geval wellicht nodig ontwikkeling boven directe veiligheid te plaatsen. De internationale vredesmacht is erop gericht het onmiddellijke gevaar het hoofd te bieden. Maar dan lost er in structurele zin nooit iets op.”

Of hij het binnen afzienbare tijd rustig ziet worden in Oost-Congo? „Eerlijk gezegd zie ik het nooit echt rustig worden. Gevaar is dat er een verschuiving zal plaatsvinden naar een structurele vorm van geweld: het stelselmatig uitbuiten van de rurale bevolking. Bovendien vrees ik dat criminaliteit en banditisme veel systematischer vormen zullen aannemen.”

AzG: Duizenden ontheemden onbereikbaar

De BBC meldde woensdag dat 300.000 mensen in Noord-Kivu ontheemd zijn. Operationeel manager Katrien Coppens van Artsen zonder Grenzen (AzG) schat het aantal op ten minste enkele tienduizenden. „Duizenden” van hen zijn door het geweld onbereikbaar voor hulp. „De situatie is momenteel bijzonder instabiel.”

De teams van Artsen zonder Grenzen in Noord-Kivu, geconcentreerd rond de plaatsen Mweso en Masisi, moeten de veiligheidssituatie continu inschatten, zegt Coppens. „Waar kunnen we naartoe, waar vinden er gevechten plaats, waar zijn we het hardst nodig? We proberen voortdurend de gebieden in te gaan, maar door het geweld is dat soms onmogelijk.”

De mensen in Noord-Kivu zijn gewend te vluchten, merkt Coppens. „Het is in de regio nooit rustig geweest. Als de mensen horen dat er gevechten zijn, pakken ze direct alles in. Het hoort bij het patroon. Hoewel de burgeroorlog in 90 procent van het land voorbij is, blijft het in Kivu onrustig. Het trieste is dat de mensen in Kivu steeds onderdeel zijn van een groter conflict, zoals rond Hutu’s en Tutsi’s.”

Het vluchten brengt allerlei risico’s mee, aldus de AzG-medewerkster, die twee weken geleden nog in het gebied was. „Vrouwen lopen het risico verkracht te worden door militieleden. Daarnaast krijgen ziektes de kans epidemisch te worden. Het aantal cholerapatiënten is nu nog te overzien, maar omdat we een tekort aan water en andere elementaire voorzieningen verwachten, rekenen we met een cholera uitbraak. Ook de mazelen kunnen vrij spel krijgen. Vooral de kinderen vormen een bijzonder kwetsbare groep.”

Door het geweld en de vele wegblokkades loopt de toevoer van medicijnen naar het ziekenhuis van Masisi enorme vertraging op. Daarnaast hebben de klinieken regelmatig te maken met berovingen. Ook komt het voor dat een dorp waar een kliniek is, opeens volledig verlaten is. Coppens: „Er worden nog grotere gevechten verwacht. Ik sluit het niet uit. Politiek en militair is de situatie uiterst instabiel.”

Conflict Noord-Kivu

De achtergrond van het huidige conflict ligt in de etnische spanningen na de genocide van 1994 in Rwanda. Rwandese Hutu’s die betrokken waren geweest bij de genocide op Tutsi’s (en gematigde Hutu’s) trokken na 1994 naar Congo. Congolese Tutsi’s vreesden daarop te worden uitgeroeid en de dissidente generaal Laurent Nkunda wierp zich op als hun beschermer. Congolese stammen vrezen echter dat Nkunda Oost-Congo bij Rwanda wil voegen.

Nkunda ziet de Democratische Strijdkrachten voor de Bevrijding van Rwanda (FDLR), een Hutumilitie, dan ook als zijn belangrijkste vijand. Omdat de regering het volgens Nkunda niet opneemt tegen de FDLR, moet hij dit doen.
Behalve Nkunda en de FDLR spelen de volgende groepen een rol in het conflict: het Front voor de Bevrijding van Noord-Kivu (FLNK), een recent opgericht samenwerkingsverband van voornamelijk Congolese rebellengroepen (Mai Mai) en Rwandese Hutu’s die overgestapt zijn uit de FDLR, het Congolese regeringsleger en de VN-missie Monuc, die met 4300 man in de Noord Kivu actief is.