Is er toekomst voor levensbeschouwing? Onder levensbeschouwing versta ik de grote, samenhangende verhalen waarmee protestanten, katholieken, socialisten en liberalen vroeger de wereld duidden. Ik denk aan het negentiende-eeuwse marxisme, aan het neothomisme en aan het neocalvinisme - denkmodellen die uitlegden hoe de wereld in elkaar zat.Van zulke levens- of wereldbeschouwing wordt vaak beweerd dat zij geen toekomst heeft in een tijd waarin religie een kwestie van goed gevoel en persoonlijke keuze is. Loop over de religieuze markt in een westerse samenleving, en slechts bij een enkel kraampje zul je iets aantreffen wat aan levensbeschouwing doet denken.

Aan de hand van ”De veerkracht van het grote verhaal” (geschreven samen met Govert Buijs) wil ik bij dit beeld drie kanttekeningen plaatsen.

Kuyper
Ten eerste: Abraham Kuyper sprak graag over een „calvinistische levens- en wereldbeschouwing.” Vóór Kuyper tref je zo’n uitdrukking nauwelijks aan. Dit komt doordat levensbeschouwing een relatief modern verschijnsel is. Historici neigen ertoe het als een antwoord te zien op de differentiatie van negentiende-eeuwse samenlevingen. Onder differentiatie verstaan zij een proces waarin levenssferen (staat, kerk, onderwijs, zorg, etc.) geleidelijk verzelfstandigden.

Levensbeschouwing was, kort gezegd, een poging te voorkómen dat deze levenssferen zich steeds minder van elkaar zouden aantrekken. Specifiek was het een poging te voorkómen dat religie geen invloed meer zou uitoefenen op het dagelijks werk, de scholing van kinderen of het publiek debat. Levensbeschouwing legde uit hoe mensen in diverse levenssferen trouw konden zijn aan hun overtuigingen.

In die zin hebben onze gesprekspartners in „De veerkracht van het grote verhaal” gelijk, dat levensbeschouwing een typisch negentiende-eeuws, westers product is.

Intellectuelen
Ten tweede: betekent dit dat religie in de negentiende eeuw een systematischer gedaante kreeg dan religie vandaag heeft? Of dat religie in de loop der tijd verschillende gestalten aanneemt - toen levensbeschouwing, nu belevingscultuur? Dat zou een overhaaste conclusie zijn.

Allereerst was levensbeschouwing vooral een zaak van intellectuelen (theologen, filosofen, ethici). Als we spreken over levensbeschouwing, hebben we het over de ideeën van grote of minder grote denkers - over een elite dus, niet over het volk. Weliswaar werd deze levensbeschouwing vervolgens uitgedragen via kranten, partijen en verenigingen. Maar negentiende-eeuwse religie ging evenmin op in levensbeschouwing als de religieuze markt van nu slechts uit de kraam van academische theologie bestaat.

Verder was de tijd van levensbeschouwingen óók de tijd van media, massabewegingen, Mariadevotie en emotionele revivals. Dat die twee soms hand in hand gingen, bewijst het neocalvinisme. Wie dit neocalvinisme gelijkstelt aan Kuypers ”De gemeene gratie”, ziet een nogal rationeel systeem voor zich. Maar wie let op de toogdagen van de Anti-Revolutionaire Partij of de Bond van Jongelingsvereenigingen op Gereformeerden Grondslag, met hun heroïsche gezang en samen-tegen-de-wereld-gevoel, merkt dat levensbeschouwing gepaard ging met ervaring en emotie.

Kortom, ook honderd jaar geleden was levensbeschouwing niet het één en al. Levensbeschouwing was een zaak van mensen die zich afvroegen wat de plaats van religie in een differentiërende samenleving was.

Islam
Ten derde, het huidige debat over religie in het publieke domein is tot op grote hoogte een debat over negentiende-eeuwse oplossingen. Hadden de levensbeschouwingen gelijk, toen ze religie probeerden te verbinden met álle sferen van het leven? Of moet religie, als gevolg van maatschappelijke differentiatie, zich tot één sfeer beperken? Of trekt religie -daarbij valt te denken aan een niet-westerse islam- zich van zulke differentiatie niets aan?

Opmerkelijk is het gemak waarmee de antwoorden 1 en 2 (Reformatie of verlichting) aan de islam worden voorgehouden. Beide antwoorden veronderstellen maatschappelijke differentiatie naar Europees model. Hoe zou je deze antwoorden kunnen opleggen aan tradities die deze negentiende-eeuwse ervaring missen?

Nu de islam in Nederland de negentiende-eeuwse vraag weer actueel maakt, wordt de tegenstelling waarmee ik dit artikel begon -vroeger levensbeschouwing, nu beleving- nog problematischer dan zij al was. Net als in de negentiende eeuw interesseert niet iederéén zich voor systematische reflectie. Maar nu de maatschappelijke positie van religie opnieuw ter discussie staat, gaan sommigen, net als toen, naar samenhangende antwoorden op zoek.

Levensbeschouwing, betoogt ”Veerkracht”, wijst nog altijd een interessante middenweg tussen marginalisering en totalisering van religie. Hoeveel ervaring met maatschappelijke differentiatie zullen nieuwe Nederlanders nodig hebben voor ze deze levensbeschouwing als optie ontdekken?

De auteur is docent geschiedfilosofie aan de Universiteit Leiden en coauteur van ”De veerkracht van het grote verhaal” (Boekencentrum, 2007).