Communicatie is een belangrijk element van het pastorale gesprek. Dat weet koning Salomo al, als hij opmerkt dat iemand dwaas handelt wanneer hij antwoordt zonder te luisteren (Spr. 18:13). Daarom beginnen de auteurs Corja Menken-Bekius en Henk van der Meulen hun boek met een bespreking van verschillende vormen van communicatie en gesprekstechnieken. Allerlei theorieën en methoden komen aan de orde.Aanwezig zijn
Communicatie is -zoals we allemaal wel weten- meer dan alleen spreken, maar het is ook meer dan invoelend en reflecterend luisteren. Want zelfs bij dit laatste kan, hoe sympathiek deze luisterhouding ook is, het gesprek op een dood spoor komen.

In het pastoraat neemt de dominee of geestelijk verzorger zichzelf altijd mee. Dus ook zijn eigen achtergrond, visies en verwachtingen. Wat dit allemaal betekent, komt in het tweede hoofdstuk aan de orde.

Vervolgens richten de auteurs zich op het proces van reflecteren. Hoe kun je als aanstaand predikant je eigen manier van handelen en van een gesprek voeren beoordelen? Opnieuw passeren allerlei modellen en reflectieniveaus de revue.

In het vierde hoofdstuk staat de presentie van de pastor centraal. Het ”gewoon aanwezig zijn” is soms al voldoende en kan een opstap bieden tot een goed gesprek. Het is al bijzonder mooi als buurtbewoners, bijvoorbeeld van een achterstandswijk, de dominee of pastoraal medewerker weten te vinden.

Vervolgens bespreken de auteurs de spirituele dimensie -lastig woord overigens- binnen het pastorale gesprek en enkele ethische concepten. De hoofdstukken die daarop volgen zijn allemaal gegroepeerd rond specifieke thema’s, zoals een rouwbezoek, een gesprek met een moeilijke bewoner van een verpleeghuis, een gesprek met een vrouw die abortus overweegt en dergelijke. Bijna al deze onderwerpen zijn door studenten ingebracht en worden aan de hand van een gespreksverslag besproken.

Rand- en buitenkerkelijken
Voor wie is dit boek bestemd? De auteurs richten zich op aankomend pastores en geestelijk verzorgers. In principe zou iedere ambtsdrager kennis kunnen nemen van dit boek, maar de talrijke theorieën, reflectieniveaus en modellen die aan de orde komen maken het vooral tot een studieboek. Daarbij hebben de auteurs studenten voor ogen die -om het kerkelijk te duiden- passen binnen de brede stroom van de PKN. Dat blijkt niet alleen uit de vrouwelijke predikanten die in dit boek regelmatig aan het woord komen, maar ook uit de theologische visies op pastoraat en ethische kaders.

Deze opmerkingen nemen niet weg dat er veel van dit boek is te leren, ook voor pastores uit de gereformeerde gezindte. Want wie enigszins thuis is in de brede problematiek van het pastoraat, zal veel uit de genoemde voorbeelden herkennen. Ik hoef maar te verwijzen naar gesprekken met rand- of buitenkerkelijken. Hoe raken we met hen in gesprek? Denk ook aan het pastoraat rond echtscheiding, samenwonen, homoseksualiteit en vergelijkbare situaties. Hoe gaan we het gesprek in, zelfs wanneer de Bijbelse principes voor de betrokkenen nauwelijks meer betekenis hebben? Dan blijkt de praktijk uiterst weerbarstig te zijn.

Tegen die achtergrond is het voor iedere ambtsdrager belangrijk om de pastorale houding en de wijze van het voeren van een gesprek te evalueren. Heb ik goed opgevangen wat de ander zei? Proefde ik voldoende de ondertoon in het gezegde? Waarom viel het gesprek stil toen ik die opmerking maakte? Wat maakte me onzeker toen ik de zieke in het ziekenhuis bezocht? Kortom: durven we deze reflectie aan?

Zoals de titel al suggereert, is reflecteren niet gekoppeld aan een karakter een of persoonlijkheidsstructuur, alsof alleen bepaalde mensen dit doen. Nee, iedereen kan het leren. Maar dan moeten we het wel willen. Het is zeker de moeite waard.

Tot slot nog een opmerking over de leesbaarheid van het boek. Door de vele modellen en indelingen is het boek niet gemakkelijk te lezen. Persoonlijk zou ik het prettig hebben gevonden als de tekst regelmatig werd geïllustreerd met voorbeelden uit de pastorale praktijk. Dan komt de relevantie van het model of het gemaakte onderscheid meer tot haar recht. Derhalve voor studenten aanbevolen.

N.a.v. ”Reflecteren kun je leren. Basisboek voor pastoraat en geestelijke verzorging”, door Corja Menken-Bekius en Henk van der Meulen; uitg. Kok, Kampen, 2007; ISBN 978 90 435 1363 0; 360 blz.; € 22,50.