Het literaire werk van José Saramago, winnaar van de Nobelprijs voor literatuur, is vrijwel geheel in het Nederlands vertaald. ”Het verzuim van de dood” is een nakomertje in Saramago’s oeuvre. In de roman staat de dood centraal. ”Het verzuim van de dood” is een opmerkelijke, merkwaardige roman. Zowel wat het onderwerp als de uitvoering betreft. „De volgende dag ging er niemand dood”, luidt de nieuwsgierigmakende openingszin. Na het middernachtelijke uur van 31 december op 1 januari sterven er in een fictief land geen mensen meer. Slachtoffers van auto-ongelukken die normaliter zouden zijn gestorven, blijven in leven. Terminaal zieken sterven niet. Een vreemde situatie, die de inwoners van het land met euforie vervult. De dood is verleden tijd! Vooral als duidelijk wordt dat het geen toevalligheid is, maar echt een nieuw tijdperk. De onsterfelijkheid is bereikt; de vlaggen gaan uit. Vreemd genoeg is de dood niet afwezig in de buurlanden; daar sterven mensen na ziekte, ouderdom en ongelukken - zoals het altijd gegaan is in de geschiedenis van de mensheid.

Toch duurt de vreugde niet erg lang. Want als er niemand meer sterft, ontstaat er een demografisch probleem van ongekende afmetingen. Hoe om te gaan met de bevolkingsgroei? Het aandeel hoogbejaarden in de totale bevolking zal alleen maar stijgen. Wie gaat dat allemaal betalen? Begrafenisondernemers zijn de eersten die verlegen zijn met de nieuwe situatie. Maar al spoedig ervaren ook de directeuren van ziekenhuizen dat zich een ramp aan het voltrekken is. De ziekenhuizen raken overvol met patiënten aan wie niets meer te doen is. Ze blijven maar voortleven, vaak buiten bewustzijn vegeterend op de gang of ergens op een zolderafdeling. Is dat een paradijselijke sfeer?

Rol van het geloof

De Rooms-Katholieke Kerk in het land heeft grote problemen om goed te reageren op de nieuwe situatie. Want de afwezigheid van de dood zet centrale elementen van de geloofsleer onder druk. De kardinaal zegt ergens: „Zonder dood (…) is er geen verrijzenis en zonder verrijzenis is er geen kerk.” In discussies die gevoerd worden in regeringskringen en tijdens televisiedebatten komt de rol van het geloof geregeld ter sprake. Zou die rol nu uitgespeeld zijn, omdat religies in principe voortkomen uit de menselijke angst voor de dood? De katholieke gezagsdragers vinden natuurlijk van niet. Alleen door vast te houden aan het overgeleverde geloof zullen we de komende chaos het hoofd kunnen bieden, denkt de kardinaal.

De situatie van afwezigheid van de dood duurt zo’n zeven maanden. Er zijn dan ruim 60.000 mensen die menselijkerwijs gesproken gestorven hadden moeten zijn, maar nu in deplorabele toestand voortleven. Dan keert de dood terug. De situatie lijkt al snel weer normaal te worden, tot opluchting van iedereen.

Maar de dood heeft een verrassing in petto. Ze gaat zich vanaf nu als een persoon presenteren aan de bevolking van het land. De dood publiceert ingezonden brieven in kranten en gaat iedereen die gaat sterven een paarse brief sturen: een week voorafgaand aan het daadwerkelijke sterven, als een aankondiging. Er ontstaat een sfeer van angst in het land. Krijg ik vandaag de paarse brief?

De verteller neemt de lezer intussen mee naar de persoon van de dood zelf. Ze (taalkundig kan de dood zowel mannelijk als vrouwelijk zijn) neemt graag de verschijning aan van een vrouw van 35, maar ze figureert ook op de ’ouderwetse’ manier als een geraamte met een zeis.

Ongeopend

Maar dan gebeurt er iets vreemds. Een meneer die op de lijst staat om te sterven -het blijkt dat onbekende hogere instanties bepalen wanneer iemand sterft- sterft níét. De paarse brief die de dood hem stuurt, keert telkens terug, ongeopend. De dood maakt zich hier behoorlijk druk om. Niemand kan haar vernietigende werk toch tegenhouden? In een poging om orde op zaken te stellen neemt de dood de gedaante aan van een vrouw en gaat op pad in de gewone wereld. Ze komt in contact met de meneer die niet stierf, terwijl zijn laatste uur toch duidelijk had geslagen. Ze heeft de paarse brief in haar tasje. Maar ze komt er niet toe die te geven. Als ze zo dicht bij een levend mens is, realiseert ze zich haar kille doodsheid, ze wil naar de kant van het leven en kiest -op de een of andere manier- ervoor om mens te zijn en in liefde met de man in kwestie te gaan leven.

Chaos

Een gek verhaal? Zonder enige twijfel. Niet alleen door het verhaal zelf, ook door de stijl. De zinnen zijn zelden kort. Meestal lopen ze een halve pagina door, de verteller herneemt zich steeds na een komma. De taal van het boek ademt rusteloosheid en chaos. Dat weerspiegelt diepe beseffen die in deze roman aan de orde zijn. De mens verlangt naar onsterfelijkheid, maar hij is zich niet bewust welke ellende dat oplevert. Religies, zoals het katholicisme dat ter sprake komt, zijn vanzelfsprekend vals. Het zijn verzinsels om het leven aangenamer te maken. Je bent pas verstandig als je dit inziet en je erbij neerlegt dat er maar één waarde is: liefde.

Valt er iets op te steken van deze roman? Zonder twijfel. Het boek geeft inzicht in wie mensen zijn, aan welke verlangens en strevingen mensen zich overgeven. De hang naar onsterfelijkheid is niets anders dan een mengvorm van materialisme en egoïsme. Mensen zijn dwazen in het najagen van geluk en bestendigheid. De humane waarden die mensen hanteren als een coördinatenstelsel voor de koers van hun leven, blijken in een nieuwe situatie op zandgrond gebouwd.

Dat is natuurlijk een juist inzicht. De mens die zich met eigen handen uit het moeras omhoog wil tillen en er prat op gaat dat het best lukt, is er ellendig aan toe. Maar laat Saramago eerlijk zijn: ook de liefde tussen mensen verandert daar bitter weinig aan.