”Joodse kunst en cultuur” van rabbijn Edward van Voolen, directeur en artistiek leider van het Joods Historisch Museum te Amsterdam, heeft internationale allure. Het boek is fors van formaat en de vele, vaak paginagrote kleurenreproducties en de talloze kleinere zwart-witafbeeldingen van veelal onbekende kunstwerken -althans voor een Nederlands publiek- maken dit werk tot een hoogst boeiend naslagwerk. Op zijn minst is het een leerzame introductie in de joodse kunst en cultuur. ”Joodse kunst en cultuur” geeft geen totaaloverzicht van dé Joodse kunst en cultuur in het algemeen, maar is het resultaat van de persoonlijke keuze en de duidelijk subjectieve afweging van de auteur. Edward van Voolen blijkt iemand te zijn die zich niet alleen grondig heeft verdiept in de algemene kunstgeschiedenis, maar ook in Joodse aspecten daarvan. De laatstgenoemde nuanceren het algemene beeld en verlevendigen het zeker ook.

Het boek is in een viertal segmenten ingedeeld. Na een kort inleidend gedeelte over Joodse kunst en cultuur in Israël en in de diaspora (verstrooiing), dat wordt afgesloten met een chronologisch overzicht, volgen achtereenvolgens: ”Het beeld van het jodendom”, ”Joodse emancipatie en joodse kunst”, ”Holocaust en herinnering” en ”Joodse kunst in de moderne wereld”.

Gelet op de aandacht die aan de diverse onderwerpen wordt besteed, gaat de belangstelling van Van Voolen duidelijk uit naar de moderne tijd, dat wil zeggen naar de periode na de Tweede Wereldoorlog en naar de wijze waarop Joodse kunstenaars daarop hebben gereageerd. Om het iets kritischer te formuleren: de segmenten ”Joodse emancipatie en joodse kunst” en ”Joodse kunst in de moderne wereld” hadden gemakkelijk zonder extra toevoeging ditzelfde boekwerk kunnen vullen, waardoor nog vele andere interessante kunstwerken hadden kunnen worden opgenomen, en bovendien de specifieke inbreng van Joodse kunstenaars en de artistieke kwaliteit van hun werk nog duidelijker belicht hadden kunnen worden. Onderwerpen als de geschiedenis van het Joodse volk en de Joodse cultuur en beschaving mogen immers als bekend worden verondersteld en behoeven geen extra aandacht, zeker als die aandacht ook nog eens erg summier is gehouden.

Assimilatie
In het hoofdstuk ”Joodse emancipatie en joodse kunst” wordt duidelijk gemaakt dat de Joden zich in de diaspora op verschillende manieren hadden gevestigd binnen niet-Joodse culturen. Meer nog: dat zij zich maatschappelijk hadden geassimileerd en zo een waardevolle bijdrage aan een christelijke cultuur hadden geleverd - ook al werden deze bijdragen lang niet altijd ten volle gewaardeerd.

Het willen behouden van de eigenheid van de Joodse cultuur stond op gespannen voet met de algemene trend van emancipatie, die zich overigens ook bij andere bevolkingsgroepen voordeed. Ook in de Joodse kunst van na 1800 is een schifting aanwijsbaar tussen het specifiek Joodse en het algemeen artistieke. Bovendien moet daarbij bedacht worden dat de Joodse beeldende kunst op zichzelf al stiefmoederlijk bedeeld is geweest. De opleving van specifiek Joodse kunst (anders gezegd: de emancipatie van Joodse kunstenaars) is een eeuwenlange worsteling geweest en een voortdurende vraag om erkenning en waardering.

Anderzijds werden de christelijke of geseculariseerde beschavingen geconfronteerd met werken die zij niet kenden, maar waarvan zij de oorsprong ook niet konden ontdekken of traceren. Dit alles speelde een rol toen de Joden met hun cultuur ingang probeerden te vinden in een milieu dat hun van oudsher vijandig gezind was. Op alle mogelijke wijzen hebben Joodse kunstenaars zich ingezet om vooral te bewijzen dat zij goede en vooral betrouwbare vaderlanders waren. Maar juist wanneer zij daarop gefocust waren, verloren zij hun specifiek Joodse eigenheid. Daardoorheen speelde bovendien nog een trendmatige belangstelling voor het oriëntalisme, waardoor het specifiek Joodse cultuurgoed (de Joodse bruiloft, de viering van Jom Kippoer als bevrijdingsdag, Simcha Tora enz.) als het ware automatisch aan de orde werd gesteld.

Koosjer geslachte kip
Een opvallend voorbeeld is het zelfportret met keukenstilleven van Max Liebermann uit 1873. Enerzijds toont deze bekende Duitse impressionist een grote voorliefde voor de Nederlandse keukenstillevens, anderzijds beeldt hij tevens een koosjer geslachte kip uit - een aspect dat zozeer verborgen blijft voor de niet ingewijde, dat het de meeste beschouwers ontgaat.

Een ander voorbeeld is van de bekende Joodse kunstenaar Jozef Israëls, die aan het eind van zijn leven, in 1889, een ”Zoon van het Oude Volk” uitbeeldt. Een weemoedig, aan Rembrandt herinnerend schilderij, waarin gemediteerd wordt over een vergane periode van bloei en welvaart. Voor toenmalige Joden gold de kunstenaar Israëls als een bron van trots, terwijl moderne zionisten zijn gettobeleving van het Jodendom juist afkeurden.

Bij Camille Pissarro, een van de belangrijkste Franse impressionisten, is de Joodse belevingswereld volkomen afwezig, ook al doet dat geen afbreuk aan de kwaliteit van zijn werk.

Het hoofdstuk ”Holocaust en herinnering” is opmerkelijk beknopt gehouden, hoewel de Holocaust als fenomeen ook vandaag nog doorwerkt in een generatie Joodse overlevende kunstenaars. Uiteraard ontbreken de namen van kunstenaars als Jacques Lipchitz, Charlotte Salomon, Ossip Zadkine en Felix Nussbaum niet. Met onder meer de uitstekende bijdragen van Menashe Kadishman -”Gevallen bladeren” uit 1997/1999 in het Joods Museum te Berlijn- en van Dani Karavan, die in 1989/1994 een indrukwekkend monument in Port Bou, Spanje aan de Middellandse Zee liet oprichten voor Walter Benjamin met de titel ”Passage naar de dood”, blijft dit gedeelte mijns inziens toch al te beknopt en wordt de Holocaust bijna als een incident afgedaan.

Brug
Het slothoofdstuk, ”Joodse kunst in de moderne wereld”, van dit toch wel magistraal te noemen kunstboek is het meest belangwekkend. Enerzijds omdat op een onverwachte manier vanuit een Joodse belevingswereld een brug geslagen wordt naar de moderne wereld, anderzijds omdat binnen deze Joodse belevingswereld opmerkelijke artistieke kwaliteit aanwezig is, die waarschijnlijk nooit eerder op een dergelijke wijze bij elkaar is geplaatst. De kwaliteit van de getoonde werken maakt zelfs de vraag of het gaat om kunst van Joodse herkomst secundair. Voor Edward van Voolen speelt vooral de oprichting van de nieuwe staat Israël hierbij een doorslaggevende rol - niet onbegrijpelijk.

Maar ook wie enigszins bekend is met de toonaangevende en vooral invloedrijke moderne kunst uit de Verenigde Staten, die inzette met het abstract expressionisme, zal ervan opkijken dat kunstenaars als Barnett Newman, Lee Krasner (de vrouw van Jackson Pollock), Morris Louis, Louise Nevelson, Mark Rothko en de architect Louis Kahn Joodse kunstenaars blijken te zijn. En dat geldt ook voor kunstenaars als Eva Hesse, Ronals Kitaj, Jim Dine, Jonathan Borofsky, Larry Rivers, Sol Lewitt, Richard Serra en Lawrence Weiner, die op aantoonbare wijze de hedendaagse kunst hebben bepaald. Hun werk is op talloze plaatsen in en buiten Europa verzameld in de belangrijkste kunstcentra ter wereld. Daarom is de Joodse ervaringswereld een integraal onderdeel van de hedendaagse kunst en is het relevant dat daarover een toonaangevende publicatie is verschenen.

Verscheidenheid
Persoonlijk vind ik het jammer dat werken zoals ”Heer der kleuren” (1998) van Michal Na’aman of ”It is Man/Installatie met Engelen” (1989/1990) van Amish Kapoor, of het ”Alefbet Lexicon” (1987/1988) van Grisha Bruskin geïsoleerde aandacht krijgen en dat er weinig wordt gezegd over de verbindende elementen die Edward van Voolen als kenner van het Joodse gedachtegoed bij uitstek had kunnen signaleren. Anderzijds is het een positief kenmerk van dit kunstboek dat de verscheidenheid van al deze totaal verschillende kunstenaars nu zonder vooringenomenheid kan worden geproefd en dat de lezer en beschouwer daarover zelf zijn gedachten kan laten gaan.