Moeilijke keuzes
Archeologie is een ’jonge’ wetenschap. Pas in de loop van de negentiende eeuw groeide de belangstelling voor opgravingen. Bodemvondsten vertellen veel over oude culturen en vroegere gewoonten. Een kerkhof van opgezette krokodillen -een heilig dier in het oude Egypte- levert een schat aan papyri, waarmee de krokodillen werden opgevuld, op. Deze papyri geven een blik in het dagelijks leven van de Egyptische burger. De graven van de farao’s leveren veel informatie op over de gang van zaken aan het hof, de godsdienst van de Egyptenaars en de rituelen van dit volk.
De Dode Zeerollen, die gevonden werden in de grotten van Qumran, onderschrijven de authenticiteit van de Bijbelboeken van het Oude Testament. Archeologie is een volwaardige wetenschap geworden, die door velen te goeder trouw wordt beoefend.Daarnaast zijn er altijd gelukzoekers geweest, die proberen munt te slaan uit bodemvondsten. Zonder enige bedenking of terughouding vervalsen zij kunstschatten of breken graven open, roven de inhoud eruit en brengen deze op de illegale markt. In ons land roept de naam Tjerk Vermaning, die bodemvondsten vervalste en de wetenschappelijke wereld op het verkeerde been zette, nog altijd emoties op.
Langs omwegen kunnen vervalste of geroofde voorwerpen terechtkomen in musea, die ze (meestal) te goeder trouw kopen. Het leverde het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden een rechtzaak op toen de Italiaanse overheid beweerde dat een harnas illegaal zou zijn opgegraven en dus onterecht in het museum prijkte. Het museum won de rechtzaak, maar vroeg zich terecht af ze ook moreel gelijk had.
Musea staan soms voor lastige dilemma’s als het gaat om het verwerven van voorwerpen. Wat is goed, wat is eerlijk, wat is ethisch verantwoord?
Deze dilemma’s zijn niet nieuw voor de musea, maar werden veelal binnenskamers gehouden. Op de Reuvensdagen in Eindhoven, een jaarlijkse ’vakbeurs’ voor de archeologen, stond vorig jaar ”de ethiek van skeletonderzoek” centraal. Dat opende een gedachtewisseling tussen wetenschappers over die ethische dilemma’s.
Het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden heeft nu het publieke debat over dit onderwerp geopend met de tentoonstelling ”Verboden te verzamelen”. Moeilijke ethische vragen worden in de tentoonstelling concreet gemaakt met voorwerpen uit de collectie van het museum. Zo bewaart het museum al sinds 1830 reliëfs uit het graf van generaal Horemheb. Moet dit reliëf nu teruggegeven worden aan Egypte om het monument van Horemheb in oude luister te herstellen? Heeft een volk altijd recht op de beeldbepalende voorwerpen van zijn eigen cultuur?
Een grijs gebied vormt het werk dat vele amateurarcheologen verrichten met metaaldetectoren. Is dit serieuze archeologie of schatgraverij? Musea zullen terecht terughoudend zijn in het verwerven van detectorvondsten.
Het debat over ethische dilemma’s van musea is nuttig en kan bijdragen aan een morele code voor musea. Tegelijk kan het ook de publieke opinie positief beïnvloeden. Anderzijds zal het -net zomin als een handelsverbod op ivoor de jacht op olifanten stillegt- crimineel gedrag niet in alle gevallen kunnen voorkomen.
