Bij grondwater denken we vooral aan problemen. Vernatting, verdroging en grondwaterverontreiniging, om er maar eens een paar te noemen. Grondwater kan echter een grote bijdrage leveren aan een duurzame samenleving. Dit kan alleen als het gebruik van grondwater vroegtijdig wordt geïntegreerd in het ruimtelijk planproces en de overheid een actieve en integrale rol speelt.De gemeente Zwolle heeft als eerste gemeente in Nederland laten onderzoeken hoe het gebruik van de ondergrond zou kunnen bijdrage aan een duurzame samenleving. Duurzaam is daarbij geformuleerd als een blijvend evenwicht tussen ”people, profit en planet”. De onderzoeksresultaten worden door Zwolle gebruikt in een visie op de ondergrond die op dit moment wordt opgesteld. Het blijkt dat er vooral kansen liggen in het gebruik van grondwater.

Zo is het mogelijk de ondergrond te gebruiken om de CO(in2(-uitstoot te reduceren. Dit concept staat bekend onder de term ”koude- en warmteopslag” (KWO) en is een techniek die al wordt toegepast bij grote kantoorgebouwen. Als de techniek onderdeel wordt van de energievoorziening van alle woningen, winkels en kantoren in Zwolle die de komende jaren nieuw worden gebouwd of worden gerenoveerd, kan voor Zwolle de CO(in2(-uitstoot met 17 procent verminderen. De installatiekosten zijn in gemiddeld tien jaar terugverdiend, Daarna levert het systeem de bewoners en bedrijven van Zwolle een financieel voordeel op van 171 miljoen euro door een lager energiegebruik. Vertaald naar een vergelijkbaar landelijk gebruik, betekent dit een voordeel van 17 miljard euro.

Voorwaarden
De voorwaarden waaronder een dergelijk voordeel mogelijk wordt, zijn de integratie van het gebruik van grondwater in het ruimtelijk planproces en een actieve en integrale opstelling van de overheid. In de eerste plaats leidt planning tot aanzienlijke schaalvoordelen, waardoor KWO rendabel wordt voor woningen, winkels en kleinere kantoren. In de tweede plaats levert combinatie van KWO met andere functies van grondwater grote voordelen op. Een voorbeeld kan dit duidelijk maken.

Onder stedelijk gebied bestaat een grote kans op verontreinigd grondwater. Dit belemmert de vergunning voor KWO, omdat binnen de huidige beleidskaders de verontreiniging eerst gesaneerd moet worden. Conventionele sanering is duur en vaak zijn er onvoldoende financiële middelen voorhanden om dit aan te pakken. KWO kan echter relatief eenvoudig en tegen geringe meerkosten gebruikt worden om verontreinigd grondwater schoon te maken. Voor Zwolle is op deze wijze zuivering van 80 procent van het verontreinigde grondwater mogelijk tegen een fractie van de conventionele kosten. Combinatie van KWO met sanering levert dan niet alleen een duurzaam energiesysteem op maar tevens een goedkope sanering van vervuild grondwater.

Een ander duurzaam gebruik van grondwater, niet gerelateerd aan energie, is mogelijk in landelijk gebied. Om aan de toekomstige drinkwaterbehoefte te voldoen is bescherming van een deel van het grondwater tegen bovengrondse invloeden noodzakelijk. Gebieden waar extensivering van landbouw naar natuurbeheer plaatsvindt, kunnen een dergelijke bescherming bieden. Als zo’n gebied boven een drinkwaterreserve ligt, ontstaat door een deel van het grondwater commercieel te verhandelen (bijvoorbeeld flessenwater of papierindustrie), de financiële ruimte om agrariërs die overgaan op natuurbeheer te belonen voor hun bescherming.

Afstemming
Bovenstaande voorbeelden zijn er slechts twee uit een serie. Waar het ons om gaat is dat grondwater ingezet kan worden voor tal van functies die een grotere bijdrage leveren aan een duurzame samenleving als ze op elkaar afgestemd worden. Die afstemming ontbreekt momenteel doordat het beleid sectoraal is ingericht. Elke functie van grondwater heeft haar eigen beleidskader, waardoor de verschillende functies elkaar belemmeren. Op ambtelijk niveau ontbreken daardoor de middelen om een integrale aanpak mogelijk te maken. Bestuurders zullen, net als in Zwolle, hun verantwoordelijkheid moeten nemen door niet langer te denken vanuit één bepaalde functie van grondwater. Als duurzaam beleid centraal komt te staan, wordt een integrale afweging mogelijk die winst oplevert voor people, planet en profit. De functies van grondwater belemmeren elkaar dan niet langer, maar versterken elkaar.

Nu zullen criticasters al snel wijzen op problemen die op kunnen treden bij het gebruik van grondwater. De analyse voor Zwolle laat echter zien dat bovenstaande voordelen behaald kunnen worden binnen de geldende randvoorwaarden. Het gaat dan bijvoorbeeld om bescherming van ecologisch waardevolle gebieden, het voldoen aan Europese milieueisen, het voorkomen van thermische verontreiniging en het efficiënt bestrijden van vernatting en verdroging.

Perspectief
Het wenkend perspectief van een duurzame samenleving komt een stapje dichterbij als grondwater beter benut wordt. Denken en handelen vanuit een integrale aanpak is daarvoor noodzakelijk. Dit stelt eisen aan het bestuurlijk vermogen van Nederland. Een beleidswijziging is noodzakelijk van sectoraal naar integraal beleid. De potentie van grondwater vraagt erom dit zo snel mogelijk te realiseren.

Koen Weytingh is werkzaam bij adviesbureau TTE, Elbert Dijkgraaf is verbonden aan onderzoeksbureau SEOR (Erasmus Universiteit) en Renate Postma werkt bij de gemeente Zwolle. TTE heeft het onderzoek van de gemeente Zwolle uitgevoerd en de resultaten laten toetsen door SEOR.