Marketsquare Europe heet de christelijke boekenbeurs die dit jaar voor de tweede keer gehouden werd. Uitgevers en boekhandelaren uit niet minder dan 26 landen zijn afgereisd naar Amsterdam om contacten te leggen, vertaalrechten te verhandelen en te genieten van de onderlinge ontmoeting. Het is een nogal protestants-evangelisch gebeuren - rooms-katholieken hebben kennelijk minder de behoefte om zich als zuil te organiseren.Neem Spanje, waar de groeimarkt voor het christelijke boek vooral lijkt te bestaan uit Latijns-Amerikaanse immigranten met een evangelisch gekleurde achtergrond. Of neem Polen, bij uitstek een rooms-katholiek land. Daar gaat de verkoop van christelijke boeken gewoon via de algemene boekhandel, vertelt de Poolse uitgever Piotr Waclawik van Vocatio Publishing House. „De gemiddelde Pool zal trouwens zeggen dat iedereen in Polen christelijk is, maar die uitspraak zou ik niet voor mijn rekening nemen. De meeste mensen horen wel bij de kerk, maar dat betekent nog niet dat ze er een Bijbels gefundeerde overtuiging op na houden.”

In Polen verschijnt maar weinig christelijke lectuur „in de werkelijke betekenis van het woord”, en je kunt er als uitgever niet van bestaan. „Ik geef twee tot vijf boeken per jaar uit, maar dat kan ik me veroorloven omdat ik daarnaast dominee ben en dus een vast inkomen heb.”

Roeping
Predikant-uitgever Waclawik vat zijn activiteiten samen met de term ”publishing ministry”, en dat spreekt boekdelen. Veel van de aanwezigen op Marketsquare Europe hebben een roeping, een bediening, een missie: lezers raken met de boodschap van het Evangelie. De nadruk ligt dus op het uitgeven van Bijbels en stichtelijke lectuur. Christelijke romans zijn absoluut geen issue tijdens deze beurs, ondanks een grote poster die reclame maakt voor Janne IJmkers ”Thirty-eight nights”.

IJmkers roman was een van de zes genomineerde boeken voor de eretitel ”European Christian Book of the Year”. Achteraf blijkt echter dat haar boek nauwelijks kans maakte tegen de Poolse kinderbijbel van uitgeverij Vocatio -winnaar van de titel-, de Nederlandse jongerenbijbel en de Duitse ”Volxbibel”.

Begrijpelijk is dat ook wel. Er zijn veel Oost-Europese uitgevers -dé groeimarkt voor het christelijke boek- en die hebben met heel andere problemen te kampen dan hun verwende westerse collega’s. De meeste uitgeverijen in de voormalige Oostbloklanden bestaan uit de aard der zaak nog niet zo lang, en moeten de christelijke lezers allereerst van het meest basale materiaal voorzien: Bijbels, bijbelstudieboeken, stichtelijke lectuur. In Oekraïne verschijnt komend najaar voor het eerst een kinderbijbel in de eigen taal. En in heel Bulgarije zijn zegge en schrijve vier christelijke boekhandels - de meeste lectuur wordt daar verkocht via de boekentafels van kerken.

Geen wonder dat in dergelijke landen nog nauwelijks aandacht is voor fictie, biografie of cultuurbeschouwing. Zo’n 95 procent van alle uitgaven in bepaalde Oost-Europese landen bestaat uit vertalingen, vooral van Amerikaanse boeken. Hier en daar lijkt het wel een Amerikaanse vloedgolf die de christelijke boekenmarkt in Europa overspoelt, ook al is er in de westelijke landen duidelijk meer plaats voor eigen nationale inbreng.

Amerikaanse invloed
De organisator van de beurs, Christian Trade Association International, benadrukt echter dat er geen sprake is van een Amerikaans initiatief. Manager Jim Powell: „Twee jaar geleden is onze organisatie in de plaats gekomen van de Christian Book Association, juist omdat we vonden dat een vereniging voor de christelijke boekenbranche niet door één land gedomineerd moest worden. We hebben nu negentien ”nation members”, waaronder de Nederlandse brancheorganisatie BCB.”

Ook Els de Jong-van Gurp van de BCB ziet geen Amerikaanse invloeden achter de schermen aan het werk, al vindt ze wel dat Amerikaanse lectuur in het algemeen een zwaar stempel drukt op de christelijke boekenmarkt. „Je kunt je afvragen wat dat doet met de geloofsbeleving en -verwoording van Europese christenen. Vorig jaar sprak ik een Franse uitgever die vertelde dat Franse evangelische christenen onder invloed van hun Amerikaanse lectuur een heel eigen taal en subcultuur hadden ontwikkeld. Daarmee verloren ze de aansluiting met hun eigen landgenoten. Die kant moeten we niet op.”

Of christenen er dan wel goed aan doen zich in eigen vakorganisaties te organiseren? „De bedoeling is om elkaar aan te moedigen, te inspireren”, zegt Powell. „Al blijft staan dat sommigen van ons de opdracht hebben om naar buiten te reiken, naar de algemene markt, terwijl anderen juist gericht moeten zijn op kerken en christelijke kringen.”

Intussen zijn de culturele verschillen tijdens de Amsterdamse beurs nog altijd goed zichtbaar: de Oost-Europeanen rustig en bescheiden, de West-Europeanen kritisch, de Amerikanen schermend met grote getallen en een overmaat aan zelfbewustzijn. Zij zullen de horizon van Europa wel even verbreden - in gelukkige onwetendheid van hun eigen beperkte horizon.

Maar ’s avonds aan tafel vallen al die verschillen weg als uitgevers uit de meest uiteenlopende landen om de beurt hun verhaal vertellen en voor elkaars situatie bidden. Meestal komt het verhaal er in vlot Engels uit, maar voor het gebed vallen de meesten terug op hun eigen taal - Spaans, Russisch, Bulgaars. Voor de meest intieme gesprekken is immers alleen de moedertaal geschikt. Op zulke momenten wordt Marketsquare Europe meer dan zomaar een boekenbeurs.

Arjen van Trigt, uitgever Boekencentrum, Zoetermeer (Nederland): „Deze beurs is niet echt iets voor ons. Je ziet hier veel missiegedreven uitgevers, mensen die gericht zijn op verspreiding van Bijbels en christelijke lectuur in landen met weinig mogelijkheden. Maar voor ons als commerciële uitgever is de London Book Fair van komende week interessanter.”
Toch wil Van Trigt wel een middag rondlopen bij Marketsquare Europe: „Je hebt soms leuk contact met Nederlandse collega’s. En een van onze uitgaven, ”Achtendertig nachten” van Janne IJmker, is genomineerd voor de Europese christelijke boekenprijs. Ook daarom is het belangrijk om hier te zijn.”
De bijeenkomst draagt een Amerikaans stempel, vindt Van Trigt. „Mijn indruk is dat Amerikaanse uitgevers hier meer voet aan de grond willen krijgen. Dat is hun trouwens al aardig gelukt, de laatste jaren. Maar wij blijven gewoon doen wat we doen, we hebben goede auteurs op het gebied van fictie en non fictie, daar willen we in investeren. Ons netwerk is erg Nederlands, en dat is onze kracht.”
Titels van Boekencentrum, en zeker de „grensoverschrijdende theologische uitgaven” van zusteruitgeverij Meinema, worden met regelmaat naar het buitenland verkocht. „Maar naar Amerika verkopen we niet noemenswaardig, meestal zijn het Europese uitgevers die belangstelling tonen voor onze boeken.”

Bettina Kessler, werkzaam bij Alpha christliche Buchhandlung, Mannheim (Duitsland): „Ik vind deze bijeenkomst erg goed en inspirerend, je kunt er allerlei nieuwe ideeën opdoen – zelfs als je al 25 jaar ervaring hebt. Een boekhandel moet proberen een eigen karakter te ontwikkelen. Wij verkopen bijvoorbeeld naast boeken ook Israëlische wijn, dat is onze specialiteit en dat loopt heel goed. Verder organiseren we af en toe een avond met een bekende schrijver. Onlangs hadden we bijvoorbeeld Adrian Plass. Dan moeten we de kerk afhuren, want de hoeveelheid publiek die daar op afkomt is te groot voor onze winkel.”
In de Duitse christelijke boekhandel ligt veel vertaald werk van Amerikaanse schrijvers. „We kunnen ons voordeel doen met het grote aanbod vanuit Amerika. Toch denk ik dat je sommige populaire boeken, bijvoorbeeld van Rick Warren, niet zomaar in onze situatie kunt toepassen. Wij hebben niet zulke grote kerken, wij zijn niet zulke activistische christenen, wij hebben een andere geschiedenis, een andere traditie.
Ook boeken over huwelijk en gezin zijn niet altijd even herkenbaar voor ons publiek: ik kom nogal eens statistieken en voorbeelden tegen die typisch Amerikaans zijn. Misschien zijn Duitsers wel gecompliceerder dan Amerikanen. Niet dat onze lectuur dus ook gecompliceerd moet zijn, maar ik houd van goed doordachte boeken. En ik zou het jammer vinden als we de grote theologen uit onze eigen traditie, zoals Bonhoeffer, zouden vergeten.”

Steve N. Smith, manager Focus on the Family, Colorado Springs (USA): „Het streven van onze organisatie, dertig jaar geleden opgericht door James Dobson, is het christelijke gezinsleven te stimuleren. We nemen stelling tegen de devaluatie van gezinswaarden, tegen abortus, tegen het uiteenvallen van gezinnen. Daarom geven we opvoedingstrainingen, we verzorgen cursussen ”christelijk wereldbeeld” voor tieners, we hebben 2000 radiostations waarmee we wekelijks miljoenen mensen bereiken. En we geven ook boeken en tijdschriften uit.”
Smith is naar Amsterdam gekomen om contacten te leggen en zo mogelijk een deel van zijn titels aan buitenlandse uitgevers te slijten. „Deze conferentie is belangrijk omdat ik hier mensen ontmoet uit Oost en Zuid Europa die niet naar Frankfurt of Londen komen, terwijl ze in hun eigen land best iets met onze titels zouden kunnen.” In de aankoop van Europese boeken is Smith niet geïnteresseerd. „Nee, wij doen niets met vertalingen.”
Of de uitgaven van Focus on the Family aansluiten bij de Europese markt? „Sommige boeken zijn misschien wat te Amerikaans, maar een aantal titels is best geschikt voor ”cross over”. Het gebeurt ook wel dat we bepaalde voorbeelden aanpassen – zo wordt ”baseball” in vertaling vaak een andere sport. Trouwens, onze kantoren zijn gevestigd over de hele wereld, en we proberen altijd vanuit de plaatselijke situatie te werken.”

Andrey Kravchenko, directeur Ezdra Publishers, Kirovograd (Oekraïne): Ezdra Publishers is een christelijke uitgeverij die in 1999 werd opgericht. Oekraïne telt op dit moment zo’n twintig christelijke uitgeverijen, bijna allemaal van na de ineenstorting van het communisme. Er zijn maar weinig onafhankelijke christelijke boekhandels, de meeste maken deel uit van een kerk.
Kravchenko: „Ons doel is het Evangelie doorgeven. We richten ons vooral op de uitgave van liedbundels, stichtelijke boeken en lectuur voor kinderen. We brengen vooral vertaalde Amerikaanse werken uit. Zo’n 20 procent van onze uitgaven wordt in het Oekraïens en zo’n 80 procent in het Russisch gedrukt.”
De typisch Amerikaanse levensstijl die uit veel lectuur spreekt, levert voor Kravchenko geen al te grote problemen op. „We kiezen de juiste boeken uit”, zegt hij diplomatiek. Europese uitgevers hebben niet zo veel belangstelling om met Oost Europese uitgevers in zee te gaan, is Kravchenko’s ervaring. „Waarom dat zo is, weet ik niet. In Rusland en Oekraïne zelf zijn wel enkele christelijke schrijvers, maar wat zij leveren is kwalitatief meestal niet zo heel erg goed.”
Dat laatste maakt het uitgeven van boeken overigens wel zo gemakkelijk, vindt Kravchenko. „Vooral christelijke kinderboeken zijn schaars. We hoeven meestal niet lang te dubben of we iets zullen uitgeven. We zijn al blij áls we iets hebben. In West Europa en Amerika hebben uitgevers het probleem dat er veel te veel aanbod is.”

Stefan Waldmann, verkoopmanager Genfer Bibelgesellschaft en Das Haus der Bibel, Romanel sur Lausanne (Zwitserland): „Ik ben voor de tweede keer op Marketsquare Europe en kom hier heel graag. De deelnemers zijn stuk voor stuk mensen met een missie, ze willen goede lectuur verspreiden. Dat is ook de doelstelling van onze organisaties: de Heere dienen door middel van het geschreven Woord.” Genfer Bibelgesellschaft geeft Bijbels uit en Das Haus der Bibel richt zich op de verspreiding van geestelijke lectuur in het algemeen.
Waldmann vindt dat op Marketsquare een meer ontspannen atmosfeer heerst dan op grote beurzen als de London Book Fair en de Buchmesse in Frankfurt. „Er is veel ruimte voor ontmoeting en het uitwisselen van kennis en ervaring, bijvoorbeeld in de diverse workshops. Ook wordt er voor elkaar gebeden. Eigenlijk zijn we één grote familie.”
Genfer Bibelgesellschaft en Das Haus der Bibel richten zich niet uitsluitend op de christelijke markt, benadrukt Waldmann. „We vinden het een uitdaging om ook de seculiere markt te bedienen met verantwoorde boeken. In Zwitserland is slechts 2,5 procent van de bevolking christelijk te noemen. We doen daarom ons best om boeken uit te geven die op het eerste gezicht niet christelijk ogen, maar mensen wel aan het denken zetten.”

Kevin Campbell, publiciteitsmanager van Christian Communications Partnership, Crowborough (Engeland): „We geven een aantal christelijke tijdschriften uit: ”Christianity”, ”Youthwork” en ”Christian Marketplace”. ”Christianity” is een blad voor de doorsnee kerkganger, met informatie over een breed spectrum aan consumentenaangelegenheden. ”Youthwork” is een tijdschrift voor jeugdwerkers, predikanten en opvoeders met veel praktische informatie. ”Christian Marketplace” richt zich op christelijke handelaren, uitgevers, opinievormers en bevat achtergrondinformatie over alles wat met boeken en muziek heeft te maken, onder meer recensies.”
Campbell is naarstig op zoek naar nieuwe verkooppunten voor zijn tijdschriften. „We zijn al in veel landen actief, onder meer in Amerika, Nieuw Zeeland, maar ook in verschillende Europese landen. Met nieuwe verkooppunten kunnen we nog meer mensen laten weten wat er op christelijk gebied zoal verkrijgbaar is.”
Campbell is ronduit lovend over Marketsquare. „Deze beurs is heel waardevol voor christelijke uitgevers en boekhandelaren. Zij worden hier bemoedigd, gemotiveerd en geïnspireerd om door te gaan. We leven in een moeilijke tijd waarin de ontwikkelingen razendsnel gaan. Kijk maar naar het toenemende belang van internet. Voor uitgevers is dit een grote uitdaging. Ze staan voor de vraag hoe ze hun geld op een goede manier kunnen investeren. Op deze beurs kunnen ze daarover met anderen van gedachten wisselen.”

Bill Schultz, internationaal vertegenwoordiger van ”A Bridge International”, Californië, (USA): „Wij brengen algemeen christelijke boeken op de markt. In ons fonds zit bijvoorbeeld de bestseller ”De vijf talen van de liefde” van Gary Chapman. Mijn doel is alle mogelijke distributiekanalen voor onze boeken te vinden. Ik merk dat er een groeiende markt voor Engelstalige lectuur is. Het Engels domineert bijvoorbeeld de zakenwereld. Dat heeft tot gevolg dat er veel meer titels binnen het bereik van een grotere groep lezers komen. Ook in Europa lezen steeds meer mensen Engels. Zij worden daardoor niet langer beperkt in hun boekenkeuze. Dat is de reden waarom ik op deze beurs ben. Ik wil het aantal distributiekanalen uitbreiden.”
Schultz ontkent niet dat er sprake is van ontlezing. Maar hij denkt dat het Engels het tij zal keren. „Als er meer titels binnen het bereik van de lezer komen, zal de interesse om te gaan lezen juist toenemen. Via internet kunnen mensen gemakkelijk zien wat er allemaal beschikbaar is. En met een paar drukken op de knoppen krijgen ze hun bestelling per omgaande thuisbezorgd. En als er meer Engels wordt gelezen, zal dat ook een positief effect hebben op het aantal vertalingen.”