Meneer de president, dames en heren,Als de nieuw benoemde minister van Defensie die lid is van een christelijke partij, ben ik blij tijdens dit symposium de hoofdlezing te geven. Ik ben ook blij om weer voor een poosje terug te zijn in het gebouw van de Senaat. Ik ben me er zeer van bewust dat dit symposium een serie lezingen afsluit die dit jaar georganiseerd is door de Society for International Development (SID), waarvan de Nederlandse tak voorgezeten wordt door Jos van Gennip, mijn voormalige collega in de Senaat.

Zoals u zich kunt voorstellen, ben ik zeer geïnteresseerd in de relatie tussen religie, conflicten en samenwerking. Hoewel het verleidelijk is om veel langer over dit onderwerp te spreken, zal ik me beperken tot een aantal observaties in drie domeinen:

1. de rol van religie als oorzaak van het conflict;

2. de rol van religie in het brengen van vrede en verzoening;

3. de invloed van religie op de waarden en normen betreffende het gebruik van geweld.

Bij het bespreken van deze drie domeinen zal ik de relatie benadrukken tussen religie en de drie instrumenten die we gebruiken in de geïntegreerde buitenlandse politiek van Nederland: diplomatie, defensie en ontwikkeling.

Wereldwijd bereik
In de eerste plaats religie als oorzaak van conflicten. In dit land is het gelukkig lang geleden dat religieuze overtuigingen aanzetten tot gewelddadige conflicten en onze samenleving verdeelden. Maar in de wereld om ons heen is religie onmiskenbaar een integraal onderdeel van vele conflicten. De Nederlandse strijdkrachten zijn betrokken geweest en nog steeds betrokken bij de beheersing van deze conflicten.

Zoals ik al zei hebben veel conflicten een religieuze component. In het voormalig Joegoslavië hadden de drie belangrijkste strijdende partijen elk hun eigen religieuze identiteit: moslim, orthodox of katholiek. De Nederlandse troepen zijn sinds begin jaren negentig betrokken geweest bij het oplossen van deze conflicten.

In Sudan is de oorlog tussen het christelijke zuiden en het islamitische noorden de afgelopen decennia oorzaak geweest van de dood van miljoenen. Dertig Nederlandse waarnemers zijn momenteel betrokken bij het toezicht houden op de handhaving van het vredesverdrag, als onderdeel van de VN-missie in Sudan (Unmis).

In Afghanistan proberen de taliban nog steeds hun fundamentalistische regime op te leggen aan het land. Onze troepen zijn daar om dit te voorkomen, als onderdeel van de ISAF-missie van de NAVO.

In een globaliserende wereld heeft religieus gemotiveerd terrorisme bovendien een bijna wereldwijd bereik gekregen. Dit terrorisme is niet gericht tegen één andere religie in het bijzonder. Al-Qaida en consorten zijn niet alleen verwikkeld in een oorlog tegen het Westen, omdat dat decadent of christelijk is. Ze bestrijden ook de gematigde islam. En bovendien zijn ze betrokken geweest bij gewelddadige aanvallen op hindoedoelen in India.

Daarom ben ik geneigd toe te geven dat religie gebruikt kan worden om verdeeldheid en verderf te zaaien. Aangezien religieuze overtuigingen een claim op de waarheid impliceren, bestaat het gevaar van onbuigzame en exclusieve interpretaties. Een geloof dat gedeeld wordt door een groep, geeft zijn leden ook een identiteit die onverenigbaar lijkt met die van een andere groep.

In het geval van fundamentalisch terrorisme kan een religieuze overtuiging zelfs een eschatologisch karakter krijgen, wanneer het impliceert dat het ongelimiteerde gebruik van geweld gerechtvaardigd is omdat het verlossing zal brengen.

Propaganda
Maar ik wil evenzo benadrukken dat religie zelden de enige of zelfs de belangrijkste oorzaak van een conflict is. In Darfur (Sudan) zien we geen conflict tussen religies. Dit conflict heeft etnische en sociaaleconomische oorzaken.

In Bosnië werd de oorlog minder door religieuze factoren veroorzaakt dan door de politieke, economische en sociale gevolgen van het uiteenvallen van het voormalige Joegoslavië. Religie werd in het gevecht als propaganda gebruikt.

In Irak gaat de strijd tussen soennieten en sjiieten om de macht, tussen de meerderheid waaraan decennialang haar rechten ontnomen zijn, en de minderheid die zich een bevoorrechte positie heeft verworven.

In Afghanistan is het geweld ook een weerspiegeling van een gebrek aan ontwikkeling en goede regering en van de economische afhankelijkheid van drugs.

Zelfs al-Qaida kan niet simpelweg op religieuze gronden verklaard worden. De opkomst van deze terreurgroep is net zo nauw verbonden met politieke, economische en sociale omstandigheden in het Midden-Oosten en elders.

Bovendien, in het christelijke wereldbeeld wordt religie beoefend in overeenstemming met twee principes die afgeleid zijn van het christelijke dogma: de scheiding van kerk en staat en de overtuiging dat religie alleen geestelijke -en dus vredige- middelen mag gebruiken. De richtlijn ”niet door kracht, noch door geweld, maar door Mijn Geest” (Zach. 4:6) is een zeer bekende tekst uit de Heilige Schrift en van het grootste belang voor ons onderwerp.

Op zichzelf is religie -het geloof in God- dus bijna nooit dé oorzaak van een conflict. Meestal wordt ze misbruikt voor politieke doeleinden.

Positieve rol
Dat brengt me bij het tweede domein: de rol van religie in vredestichting en verzoening. Want religie kan een bijzonder positieve rol spelen in het overwinnen van conflicten.

Ik benadruk dat religieuze overtuigingen ingezet moeten en kunnen worden om het goede te bereiken. Een voor de hand liggend voorbeeld is de rol van bisschop Desmond Tutu als president van de Waarheidscommissie, die verzoening bewerkstelligde in Zuid-Afrika na het apartheidsregime. Kerkelijke organisaties speelden ook een belangrijke rol in het tot stand brengen van de Fluwelen Revolutie in Oost-Europa tussen 1989 en 1991, die leidde tot de beëindiging van de Koude Oorlog en tot de ontmanteling van het Sovjetblok. Deze rol was niet beperkt tot paus Johannes Paulus II in Polen, maar betrof ook de protestante kerken in Oost-Duitsland en Tsjechoslowakije. Zelfs in Irak en Afghanistan spelen gematigde religieuze leiders een belangrijke rol bij het helpen beperken van het geweld.

Het vredestichtende potentieel van religie is benadrukt door de voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright, in haar boek ”The Mighty and the Almighty. Reflections on America, God and World Affairs” (verschenen in 2006). Mevrouw Albright citeert een onderzoek van het in Washington gevestigde Centrum voor Strategische en Internationale Studies (CSIS) waarin religie de ontbrekende dimensie van staatkunde genoemd wordt.

Ik ben het volledig eens met deze waarneming. Religie moet een integraal onderdeel zijn van onze benadering van diplomatie en ontwikkeling. Mevrouw Albright noemt de verdragen van Camp David, waarbij de Amerikaanse president Jimmy Carter in 1978 bemiddelde, als het bekendste voorbeeld van het oplossen van conflicten: „Bijna iedereen die dit gevolgd heeft (het Camp Davidproces) erkent dat het vredesverdrag tussen Egypte en Israël nooit gesloten zou zijn als president Carter niet in staat geweest was om de diepere religieuze overtuigingen van president Sadat en premier Begin te herkennen.” President Carter is zelf ook een diepreligieus man. Daarom was hij in staat om de innerlijke motieven van de twee opponenten te begrijpen.

Decennialang is religie in de meeste West-Europese landen gemarginaliseerd en geïndividualiseerd. Dat kan ervoor gezorgd hebben dat het besef verminderde dat religieuze leiders en groeperingen betrokken kunnen worden als mogelijke medewerkers aan vrede en verzoening. Het heeft ook het positieve effect van de preken van de kerk op de samenleving drastisch gereduceerd.

De Nederlandse troepen die actief zijn in Afghanistan en Irak hebben geleerd dat het waardevol kan zijn om te bouwen aan de samenwerking van religieuze leiders. In het bijzonder zolang een democratie met persoonlijk stemrecht niet perfect functioneert in kwetsbare staten, kunnen religieuze leiders een noodzakelijk element zijn in het vestigen van vrede en stabiliteit.

Instrument
Deze les brengt me op het derde idee: religie als een normbepalende factor die het gebruik van geweld reguleert.

Als minister van Defensie ben ik politiek verantwoordelijk voor de gewapende strijdkrachten. Zij zijn een instrument om doelen in de buitenlandse politiek te bereiken. In dat opzicht is het de moeite waard te benadrukken dat het gebruik van geweld geen doel op zichzelf is. Preventie is het primaire doel, en als gebleken is dat dat onmogelijk is, zou geweld internationaal gelegitimeerd moeten worden door de toevlucht te nemen tot zelfverdediging, of op basis van internationaal recht betreffende militaire interventie.

Bovendien, geweld moet altijd uitgeoefend worden op een gecontroleerde, weloverwogen manier, waarbij de verhouding tussen doel en middelen gewaarborgd is. In het militaire bedrijf is respect voor het leven essentieel, net als in religie.

In bredere zin hebben de regels die de voorwaarden bepalen voor het beginnen van een oorlog (”ius ad bellum”) en tijdens een oorlog (”ius in bello”) hun wortels ook in religieuze wijsheid, in dit geval in de theorie over oorlog zoals die oorspronkelijk ontwikkeld is door Augustinus. Op dezelfde manier is religie, zoals onder andere omschreven in de natuurwetten, ook fundamenteel voor het gebruik van geweld van de staat tegenover zijn burgers. Dit beperkt de soevereiniteit van de staat en heeft het fundament gelegd voor individuele mensenrechten, die sterk geworteld zijn in religie.

Een recent voorbeeld is de zogenaamde verantwoordelijkheid tot bescherming die aangenomen is door de Verenigde Naties, die de interventie van de internationale gemeenschap kan legitimeren in binnenlandse zaken als een regering nalaat de levens van haar burgers te beschermen.

Het universele karakter van deze rechten impliceert uiteraard dat personen beschermd worden ongeacht hun persoonlijke religieuze overtuiging. Dat wordt bewezen door het feit dat het Nederlandse leger verschillende maken betrokken is geweest bij het beschermen van moslimgemeenschappen: in Libanon, Bosnië, Kosovo, Irak en Afghanistan. Dat is misschien wel de meest overtuigende weerlegging van Huntingtons alarmerende stelling dat toekomstige conflicten uitgevochten zouden worden tussen verschillende beschavingen.

Onvermijdelijk
Ik heb mezelf beperkt tot enkele korte waarnemingen betreffende de verhouding tussen religie en conflicten. Als minister van Defensie heb ik me gericht op religie en gewapende conflicten. Dat bagatelliseert echter niet het belang van het voorkomen van de escalatie van een gewapend conflict. Conflicten zullen onvermijdelijk zijn. Ze zijn een integraal onderdeel van ontwikkeling en verandering.

Religie kan misbruikt worden als een aanstichter van conflicten. Maar ze is bovenal een macht tot vrede. Laat ik daarom afsluiten door nog een keer te verwijzen naar Madeleine Albright. Zij schrijft de afschaffing van de slavernij, de mensenrechtenbeweging en initiatieven om armoede en ziekte terug te dringen toe aan religieuze overtuigingen. Religie is dus een onmisbare macht voor het goede. Als zodanig verdient ze een plaats binnen een weloverwogen benadering waarin diplomatie, defensie en ontwikkeling gecombineerd zijn. Onze onlangs gevormde regering staat klaar om die koers te volgen.

De auteur is minister van Defensie.