„Kerkelijk onroerend goed is vooral emotie”, weet directeur M. Bosschert van Reliplan, een landelijke organisatie gespecialiseerd is in herbestemming van kerkgebouwen en kloosters. „Als een bedrijf zich vestigt op de Zuidas in Amsterdam, dan wil dat aangeven: wij hebben iets te betekenen. Zo stralen ook kerkgebouwen emotie uit. Het zijn plaatsen van geloof en traditie, met herinneringen aan belangrijke gebeurtenissen als geboorte en overlijden. Het leven begint en eindigt daar.”Daarom is het belangrijk, vindt Bosschert, dat leegstaande kerkgebouwen een passende bestemming krijgen. „Binnen Reliplan werken architecten, makelaars, juristen en bouwkundigen nauw samen om voor dergelijke gebouwen een nieuwe functie te vinden. Eigenlijk zijn er maar drie opties: een kerk behoudt haar oude functie, ze krijgt een andere bestemming of ze wordt gesloopt. De leden van de kerk nemen uiteindelijk zelf de beslissing.”

Rembrandttoren
Volgens Bosschert krijgen steeds minder leegstaande kerkgebouwen te maken met de slopershamer. Dat was twintig jaar geleden wel anders. „De jaren tachtig waren een ramp voor kerkgebouwen. In Amsterdam verdween bijvoorbeeld de Koepelkerk, prachtig gelegen aan de rand van het Vondelpark. En met de kerken verdwijnen ook de torens en daarmee de herkenningspunten in de stad. Mensen oriënteren zich nu op de Rembrandttoren.”

Reliplan adviseert kerkgebouwen en kloosters niet te slopen, maar er een andere bestemming aan te geven. Het rooms-katholieke Sint-Rosaklooster in Amsterdam-Noord stond in de jaren negentig op de nominatie te worden gesloopt. Een projectontwikkelaar had plannen voor winkels op die plaats, maar met steun van een bank kocht Reliplan het kloostercomplex aan. In het gebouw bevinden zich nu appartementen, terwijl andere delen zijn verhuurd aan het Leger des Heils, het Regionaal Instituut Begeleid Wonen en een filmproductiebedrijf.

Voor leegstaande kerkgebouwen bestaat vooral belangstelling van projectontwikkelaars, maatschappelijke instellingen en kerkelijke gemeenten die een nieuw onderkomen zoeken. De vraag is echter het grootst bij moslimorganisaties die een voormalig bedehuis willen ombouwen tot moskee. Een van hen vroeg Reliplan vorig jaar om veertig kerkgebouwen.

Toch gaat Reliplan niet in zee met islamitische organisaties, aldus Bosschert. „De ervaring is dat de kloof tussen christendom en islam te groot is. Als we een afspraak maken over het behoud van een klokkentoren of een gebrandschilderd raam, dan kan het zo zijn dat die naderhand toch zijn verdwenen. Wat dat betreft gaan islamitische organisaties vaak radicaal te werk.”

Inventarisatie
J. Sonneveld uit Leidschendam lichtte gisteren de Inventarisatie Kerkelijke Gebouwen in Nederland toe, een bestand van zo’n 19.000 gebouwen van 120 verschillende kerkgenootschappen en religieuze stromingen in Nederland. De inventarisatie, te raadplegen via de website www.hdc.vu.nl/ikgn, levert gegevens over het verband waartoe een gebouw behoort, de naam, het adres en eventueel de nieuwe bestemming ervan.

Compleet is de inventarisatielijst nog niet, zegt Sonneveld. Nog steeds krijgt hij nieuwe gegevens binnen, die hij vervolgens doorgeeft aan het Historisch Documentatiecentrum van de Vrije Universiteit Amsterdam. „Sinds het begin van onze samenwerking in 2004 krijg ik vaak telefoontjes van kerkenraden die erop wijzen dat de naam of het adres van hun kerk niet klopt. Anderen leveren weer ontbrekende gegevens.”

Sonneveld signaleert dat met het teruglopend aantal kerkleden ook het aantal kerkgebouwen verder afneemt. De kerken die sinds 2004 de Protestantse Kerk in Nederland vormen, bezaten in 1990 nog 3200 kerkgebouwen. Nu zijn dat er nog 2900. Bij de Rooms-Katholieke Kerk liep het aantal bedehuizen terug van 1900 in 1990 tot 1700 in 2007.

De meeste leegstaande kerkgebouwen krijgen een andere functie. Dat kan een kantoor of sportcentrum zijn, maar ook een casino, een peuterspeelzaal of een woonhuis. Veel kerkgebouwen komen in handen van een ander kerkgenootschap. „Zoals in Meppel, waar de gereformeerd vrijgemaakte kerk de gereformeerde Opstandingskerk overnam en die volgend jaar weer doorverkoopt aan de rooms-katholieke Stefanusparochie.”

Is een leegstaand klooster of kerkgebouw geschikt voor elke andere functie? Nee, vindt Bosschert. „Ik ben geen voorstander van een café in een voormalige kerk. Je moet geen pilsjes drinken op een plaats van devotie. Bij herbestemming is economische haalbaarheid nodig, maar het is óók van belang wat de eigenaars willen. Niet voor niets laten ze vaak bepaalde eisen opnemen in de koopakte.”