Dat de ChristenUnie in de regering is gekomen heet historisch. Een scribent in het RD (16 februari) schreef zelfs: „In de Nederlandse parlementaire geschiedenis heeft nog niet eerder een orthodox-protestantse partij deelgenomen aan de regering.” Hoe kan een politicoloog dat schrijven! Want al een eeuw geleden kwamen orthodoxe christenen aan de macht: eerst onder Mackay (1889), toen onder Kuyper (1901). Helaas kwam Kuyper niet in de ”historische canon”, maar recent verscheen een biografie door Jeroen Koch. Balkenende citeerde daaruit de verkiezingsleus van 1901: ”Volharden bij het ideaal”. VU-historicus Schutte betreurde het „toontje” van Koch, Van Deursen was scherper, maar het boek friste ons geheugen wel bijtijds op. Van die eerste antirevolutionairen kan de ChristenUnie veel leren.Het lijkt wel alsof de geschiedenis zich herhaalt. Er zijn in elk geval frappante parallellen tussen toen en nu. Hoe kwamen de christenen in 1888 aan de macht? De kiesrechtuitbreiding van 1887, een verdubbeling van de kiezers, stimuleerde de emancipatiebeweging van de ”kleine luyden”, rooms en protestants. Er kwam een ’monsterverbond’ op grond van de „heilige katholiciteit van de doop”, zei Kuyper. Dat had de liberale elite nooit gedacht. ’De vijand’ verwachtte herkerstening en vreesde theocratie, vertelt Koch.

Dat gebeurt weer: nu viel men de ChristenUnie aan, want ook nu denken liberalen blijkbaar dat christenen voor het eerst in de regering komen. De vergelijking gaat wel mank: ontkerstening en ontzuiling maakten allang weer een einde aan de christelijke meerderheid. En een minderheid moet altijd coalities sluiten en compromissen aangaan. Als de CU de valkuil van Van der Brugghen niet vermijdt, kan de SGP geroepen worden tot de rol van Groen van Prinsterer.

Oppositie
Hoe voerden christenen vóór 1888 oppositie, veertig jaar lang? Groen deed dat principieel: tegen liberalen als Thorbecke, maar ook tegen conservatieven, toen die de christelijke school niet steunden. Groen werd nooit minister en botste met zijn Réveilvriend Van der Brugghen, die wél minister werd en toen de christelijk-openbare school hielp neutraliseren (1857). Groen weigerde hem sindsdien de hand. Zijn vriend had meegewerkt aan de ontkerstening van de openbare school en zo van ons land.

Daarna moest ook Groen zijn theocratisch heimwee laten varen, ook als Kamerlid, en koos hij uitsluitend voor bijzonder onderwijs. De openbare school moest het woord ”christelijk” dan ook laten vallen. Protestanten moesten machteloos toezien hoe de liberale wetgeving ook die christelijke school weerde (”scherpe resolutie”, 1878).

Ook dat herkennen wij een eeuw later: zo moesten ook wij toekijken hoe paarse wetgeving de christelijke normen brak. Maar de vermoeide Groen kreeg een energieke opvolger. Kuyper aanvaardde de democratie en onderbouwde die met het calvinisme. Hij mobiliseerde de achterban tegen de ”scherpe resolutie”. Hij voorspelde: „Binnen tien jaar zit gijlieden op de plaats der liberale partij” en organiseerde de ARP (1878). In coalitie met de RK-partij veroverde men samen het regeringskasteel. Dat had Groen nooit verwacht: „Hij was een veldheer zonder leger.”

De tijden zijn veranderd. Het CDA kwam en ging. Maar een onbekende VU-professor, Balkenende, gaf het een onverwachtse comeback, zelfs in het centrum van de macht. En daarnaast verdubbelde een ChristenUnie. Verrassend! Maar kunnen zij nog iets terugdraaien?

Compromissen
Konden onervaren christenpolitici, eenmaal aan de macht, de liberale wetten toen terugdraaien? Mackay diende direct na zijn aantreden een schoolwet in voor meer subsidie. Partijleider Kuyper bleef nog buiten de Haagse regering. Hij heette in zijn dagblad de regering welkom, vond gebrek aan ervaring de „zwakke zijde”, maar het principe sterk: politici „die rekenden met de eeuwigheid.” In de Kamer steunde fractievoorzitter Lohman het kabinet: hij wilde de schoolstrijd met de liberalen beëindigen, maar Kuyper, buiten de Kamer, wilde nog lang geen „pacificatie.” Hij bekritiseerde in zijn weekblad het kabinet; de schoolwet bood te weinig voor de achterban en de toekomst. Hij vond Lohman „te conciliant.” Maar deze vond compromissen nodig: de liberalen moesten na veertig jaar al zo veel inleveren…

Hoe herkenbaar is ook dat! Christenen buiten Den Haag vinden dat het huidige regeerakkoord te weinig doet tegen paarse afbraak, met name tegen de abortuswet. Kan de CU -ook met CDA-hulp- nog iets terugdraaien? Dan toch alleen stap voor stap, of indirect, zeggen de christelijke politici.

Hoe kan nu het christelijke van een kabinet blijken? Hoe was dat toen? Mackay kwam met de noodzakelijk gebleken arbeidswet: opening van de sociale wetgeving in Nederland (Verberne). AR-minister Keuchenius van Koloniën wilde „ethische politiek” in Nederlands-Indië (hij was in Batavia geboren en kende Multatuli en de ”Max Havelaar”). Hij steunde ook in Indië bijzonder onderwijs en de zending: tegen de oprukkende islam. Die „vroomheid” van „de dweper” ging de liberale oppositie te ver en de Senaat verwierp zijn begroting. Keuchenius trad af. Maar Kuyper wilde nog verder en vond dat het hele kabinet moest aftreden. Hij rook verkiezingen en wist al een leus: het kruis tegen de halve maan.

En nu? Hoe ver ligt die koloniale tijd achter ons, maar hoe nabij kwam diezelfde islam. En weer verschilt onze houding hiertegenover. Minister Donner blijft democraat tot de sharia toe, maar CU en SGP konden dat echt niet volgen.

Rechts en links
Hoe homogeen was het eerste christelijke kabinet? Omdat Kuyper in de kerk de Doleantie organiseerde (1886), verlieten confessionelen zijn partij. Kuypers voormalige medestander dr. Hoedemaker bleef theocraat. Hij noemde Kuyper in tegenspraak met Groen en waarschuwde de kiezers voor de nieuwe overheidsvisie: artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis moest ingekort. Hoe kan men de Hervormde Kerk verlaten en met roomsen samengaan? Herkennen wij dat nog na een eeuw? Er is veel veranderd. Maar ook van de CU (en de SGP) zijn de leiders vaak afgescheiden en nóg zie ik dat confessionelen hen minder volgen dan bonders doen.

Destijds stond rechts tegenover links in de politiek: Kuyper sprak van de „antithese.” Kuyper was socialer: met Patrimonium van Klaas Kater had de ARP een christelijk-sociaal congres georganiseerd (1891). Kuyper sprak daar over Christus en de sociale noden en bepleitte „een zekere paraequatie” (gelijktrekking) van bezit. En nu? Ook de CU is politiek progressiever dan een deel van het CDA en de SGP. Zo was de CU vóór het generaal pardon, de SGP niet. Leer ervan: rechts en links in de politiek vallen niet samen met rechts (rechtzinnig) en links (vrijzinnig) in de kerk.

Christelijke grondslag
Na tien jaar „liberale nabloei” kwam in 1901 de christelijke oppositie opnieuw aan de macht. Opnieuw dankzij verdubbeling van het kiezerscorps. De verkiezingsstrijd van het christelijk volksdeel ging „tegen de ongeloovige meerderheid.” De uitslag was verrassend. Kuyper dankte de „God der vaderen.” Het tweede coalitiekabinet stond onder zijn leiding. De liberale heerschappij van de 19e eeuw was nu voorgoed gebroken. Het ging om „de Christelijke grondslag van ons staatsleven”, liet hij Wilhelmina zeggen in de Troonrede - ook Kuyper was dus niet voor een neutrale overheid. Het ging om een „ethische politiek”, ook in Nederland (bijvoorbeeld de zondags- en de drankwet).

De critici konden gerust zijn: de brug van de ”gemeene gratie” was geslagen. Maar de antithese bleef. De afgekeurde VU-professor Lohman, die brak met de AR en een eigen partij oprichtte die niet deelnam aan de regering, was wél loyalist (vooral bij de spoorwegstaking). Een zusterpartij kan immers steun bieden waar nodig. Christelijk onderwijs werd meer gesubsidieerd. Maar de spoorwegstaking van 1903, zeker de politieke staking, werd door Kuyper neergeslagen.

Dat zette kwaad bloed bij de socialisten, maar ook bij de liberalen. Kuyper werd in de praktijk toch conservatiever dan in zijn leer. Links viel over rechts. Na een felle verkiezingsstrijd sneuvelde het christelijke kabinet (1905). Hervormde anti’s waren boos dat de confessionelen Kuyper, de „man Gods”, hadden laten vallen. Zij vonden hen ook in de kerk te slap jegens Bähler, die Boeddha boven Christus stelde en door de synode gehandhaafd werd. Dáárom richtten zij de Gereformeerde Bond op (1906).

Kuyper toetste het derde coalitiekabinet-Heemskerk aan het beginselprogram en bevond het veel „te licht.” Hij had zelf nog eens willen regeren, maar kreeg geen kans meer. Waarom niet? Had hij de antithese toch te sterk gedreven? Kuypers opvolger Colijn haalde nog een derde bonder in de AR-Kamerfractie: prof. Severijn. Colijn sprak bij het 25-jarig bestaan van de Gereformeerde Bond. Oprichter Duymaer van Twist vond dat geen vermenging met politiek: want, zei hij, de bond was van vóór zijn geboorte AR. Wie weet dat nog?

Herkansing
De geschiedenis herhaalt zich nooit eender. Maar een parallel met het verleden kan wel verhelderen. Dan zeg je nooit meer dat orthodoxe christenen nu pas voor het eerst in de regering komen. We kunnen wel van een herkansing spreken: een verrassende, maar kleine herkansing. Sterkte daarbij! Ethisch én sociaal.

En laat een zusterpartij de ruimte om u positief-kritisch te volgen. Juist als een principiële partij regeringsverantwoordelijkheid gaat dragen en dus compromissen moet sluiten, moet er een andere stem blijven klinken die zijn handtekening niet kan zetten onder zo’n compromis. Ieder zijn roeping. En respecteer dat. Ik heb dat meer dan eens vergeleken met de minister Obadja en de profeet Elía: hoe meer Obadja meewerkt in een dubieuze coalite, hoe nodiger het is dat er een Elía is die blijft roepen, zonder Obadja af te vallen.

Van der Brugghen had een Groen tegenover zich, Mackay een Kuyper; Kuyper had een Lohman nodig, Rouvoet heeft een Van der Vlies nodig. Ieder zijn roeping.

De auteur is hervormd emeritus predikant te Lienden.