Rusland heeft zijn energiewapen ingezet tegen verschillende voormalige Sovjetrepublieken. Voorts ontmoedigt Moskou Georgië met allerlei boycotten om zich aan te sluiten bij het Westen. En samen met China tracht Rusland de westerse troepen uit Centraal-Azië te krijgen. Rusland is onder Poetin terug als krachtige speler op het internationale toneel. Is Rusland met recht terug als supermacht of is die door Poetin nagestreefde status aan ondermijning onderhevig?President Poetins verticale beleid van gecentraliseerde macht heeft ertoe geleid dat het Kremlin met vertegenwoordigers op alle administratieve niveaus het land stevig in zijn greep heeft. Voorts rapporteren de hoofden van de militaire en veiligheidsorganen niet aan de regering, maar rechtstreeks aan de president. De particuliere bezitters van de energieproducenten zitten inmiddels achter de tralies of in het buitenland. Het aantal onafhankelijke kranten is zeer gering.

Dit sterke leiderschap lijkt ook voor de toekomst gewaarborgd sinds Poetin eind 2005 twee ’kroonprinsen’ -minister van Defensie Ivanov en Gazpromdirecteur Medvedev- als vicepremiers heeft benoemd. Poetin benoemde Ivanov donderdag tot eerste vicepremier. Niet toevallig zijn die kroonprinsen afkomstig uit Ruslands voornaamste machtsinstrumenten: leger en energie.

Sterk leger
De combinatie van het militaire en het energiewapen zien we terug in Ruslands internationale politiek. Sinds eind 2005 is energie als machtsmiddel ingezet tegen Oekraïne, Georgië en Wit-Rusland. Van de EU eist Rusland toegang tot het Europese pijplijnsysteem, maar datzelfde recht wil het niet toekennen aan de EU.

Op militair gebied keert Poetin zich hevig tegen de Amerikaanse plannen voor troepenstationering en raketverdediging in Oost-Europa. De in voorbereiding zijnde nieuwe militaire doctrine noemt de VS en de NAVO als voornaamste bedreigingen. Poetin steekt miljarden in versterking van zijn leger, vooral in modernisering van het kernwapenarsenaal. Rusland is de grootste wapenleverancier ter wereld. Vooraan in de clientèle van de wapenexport staan China, India en Iran.

Diezelfde landen zijn met Rusland, Pakistan, Mongolië en vier Centraal-Aziatische staten verenigd in de Shanghai Cooperation Organisation (SCO). De SCO omvat ten minste vier nucleaire mogendheden, bijna de helft van de wereldbevolking en grote energieproducenten als Rusland, Kazachstan en Iran. De SCO heeft zich uitgesproken tegen de unipolaire en dominante politiek (van de Verenigde Staten) en voor terugtrekking van de vreemde (westerse) troepen uit Centraal-Azië (Afghanistan en Kirgizië).

Economie
Ruslands economie groeide in 2006 met bijna 7 procent, echter voornamelijk dankzij de energiebronnen. Rusland is de grootste gasproducent ter wereld en beschikt ook over de meest omvangrijke gasreserves. Wat olieproductie betreft staat het op de tweede positie en als achtste qua reserves.

Gemeten naar bruto nationaal product bevindt Rusland zich op de ranglijst echter net boven Nederland en naar bruto nationaal inkomen boven België. Dat is merkwaardig voor een land dat 500 keer zo groot is als Nederland. Door veroudering van de infrastructuur loopt de economische groei terug. Verder is de economie eenzijdig gericht op energie. Door prijsdaling van olie en gas of door duurzame alternatieve energiebronnen zou de groei wel eens kunnen omslaan in een afname.

Rusland is het grootste land ter wereld, maar de demografische ontwikkeling is zeer zorgwekkend. De bevolking neemt momenteel af met 700.000 per jaar, van 142 miljoen nu tot naar verwachting 110 miljoen in 2050. Armoede, werkloosheid, slechte huisvesting en medische faciliteiten, het traditionele alcoholprobleem, aids en een hoog zelfmoordcijfer zijn oorzaken van de ingrijpende bevolkingsdaling. Dit heeft zijn weerslag op de economie.

Kaukasus
Andere binnenlandse ontwikkelingen zijn ook niet rooskleuring. Poetin heeft in Tsjetsjenië een marionettenregering geplaatst van een krijgsheer die zijn tegenstanders uitmoordt. Die eenzijdige, gewelddadige aanpak van Tsjetsjenië bevordert islamitisch extremisme.

Maar ook elders in de in Noord-Kaukasus is het niet pluis. Deze regio kenmerkt zich door georganiseerde misdaad, corruptie, werkloosheid, armoede, interetnische rivaliteit, chaos en anarchie. Het Kremlin dreigt de grip op de Noord-Kaukasus te verliezen, waarmee deze regio verwordt tot Ruslands achilleshiel.

Gezag in oosten
China en India zijn zelf militaire technologie en dus wapenindustrie aan het ontwikkelen, waardoor de behoefte aan Russisch wapentuig afneemt en de export dus zal teruglopen. Het Russische leger kent veel problemen. De bewapening is veelal verouderd. De militaire top richt zich nog steeds op het grootschalige conflict, terwijl de moderne dreigingen van irreguliere aard zijn. Ruslands allianties met paria’s als Iran, Hamas en Wit-Rusland kunnen leiden tot verminderde animo van het Westen voor (economische) samenwerking.

De grootschalige illegale toestroom van Chinezen in Ruslands verre oosten -waar naast ruimte ook olie en gas voorradig zijn- ondermijnt Moskous gezag in deze regio. Voorts kan de opkomst van China (en India) als economische en militaire macht bedreigend zijn voor Ruslands internationale positie.

Groei
Wil Rusland daadwerkelijk een supermacht zijn, dan is op binnenlands gebied een eerste vereiste dat het land de Noord-Kaukasische achilleshiel stabiliseert door een duurzame sociaaleconomische ontwikkeling. Indien het Kremlin de overvloedige gas- en olieopbrengsten hiertoe aanwendt, kan dat ook de bevolkingsafname tegengaan. Voor continuering van de economische groei moet het economisch vermogen minder afhankelijk worden van energiebronnen. Ook goede (handels)relaties met het Westen -in plaats van met paria’s als Wit-Rusland en Iran- kunnen diversificatie en structurele groei van de economie bevorderen.

Op militair gebied is een radicale modernisering van het leger, zowel van bewapening als van oorlogsvoeringsconcepten, onontkoombaar als Rusland wil meetellen als militaire mogendheid. Het koudeoorlogsscenario en het vastklampen aan een groot leger zal moeten plaatsmaken voor een kleinere maar professionele krijgsmacht die wereldwijd inzetbaar is. Als aan deze binnenlandse, sociale, economische en militaire voorwaarden niet wordt voldaan, zou Ruslands herwonnen supermachtstatus wel eens een lemen reus kunnen blijken.

De auteur is Ruslandkundige en als krijgskundig onderzoeker verbonden aan het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael.