„Mama had alles voorbereid. Voordat we ’s avonds naar bed gingen, legden we onze kleren op een net stapeltje, deden er een riem omheen en legden er voor alle zekerheid ook een zakje met droog brood bij. (…) Mama’s bevel was duidelijk: „Jullie houden ieder je broertje vast en laten hem niet meer los. Als het huis in brand staat en ik misschien onder het puin lig, bekommeren jullie je niet om mij, jullie pakken ieder je broertje en rennen.” Ilka von Zeppelin (1936) beschrijft gedetailleerd de herinneringen aan haar vroege jeugd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het gezin Von Zeppelin woont in Berlijn, vader vecht aan het Oostfront en komt zelden thuis. Als het in Berlijn te gevaarlijk wordt, moeten alle moeders met kinderen de stad verlaten. Een reis van „vele dagen in propvolle treinen” brengt de moeder en haar vier jonge kinderen bij haar ouders, die een burcht bewonen in Midden-Franken. Het gezin is niet erg welkom, grootvader wil hen niet. „’Nazikinderen’ nam hij niet op, zei hij, maar hij moest wel, want mama had nu eenmaal een officieel evacuatiebewijs.”

Ze worden ondergebracht in een piepkleine onverwarmde kamer van de burcht. „Zo’n man heeft een hele verdieping met kunstvoorwerpen en laat zijn dochter en zijn kleinkinderen in een geitenhok huizen”, zegt iemand eens verontwaardigd tegen de moeder. Grootvader is een verwende, dictatoriale kamergeleerde: de gewone wc mogen alleen oma en hij gebruiken. Voor de andere burchtbewoners is één po per kamer en een plee in de tuin meer dan genoeg. Er is een badkamer met een marmeren vloer, alleen voor opa. De anderen wassen zich in de kelder in een zinken teil. Groente en fruit uit de grote tuin is alleen voor opa en oma bestemd, en opa merkt het zelfs als er een wortel of een rood bietje ontbreekt.

Lastige taak
Het is een lastige taak die Von Zeppelin zichzelf heeft opgelegd. Kan iemand wel herinneringen laten zien door kinderogen als zij inmiddels ruim zestig jaar ouder is geworden? De Tweede Wereldoorlog vanuit het perspectief van een jong kind dat weinig begrijpt, daar zit een prachtig verhaal in. Tenminste, als de auteur een goede schrijver is, bijvoorbeeld iemand van het kaliber van John Boyne met zijn ”De jongen in de gestreepte pyjama”.

Een goede romanschrijver is Von Zeppelin niet. Het boek krijgt iets gewrongens doordat de schrijver enerzijds een ooggetuigenverslag wil geven en anderzijds een afgerond verhaal over haar jeugd als nazikind wil vertellen. Voor een roman is het boek te opsommerig, veel van de beschreven gebeurtenissen hebben een hoog ”en toen en toen”-gehalte. Een echt verhaal, een geheel van samenhangende gebeurtenissen, is het niet. Ook zitten er verteltechnische onhandigheden in: vaak wordt een bepaalde gebeurtenis verteld samen met de gevolgen ervan op langere termijn, waarna de schrijfster weer terugkomt bij haar uitgangspunt.

Von Zeppelin is van beroep psychoanalytica. Haar vakkennis houdt ze hier buiten de deur, ze beschrijft en ze is terughoudend met analyseren. Maar dat ze als enige analyserende opmerking geregeld de zinsnede laat vallen dat de kleine Ilka het gevoel heeft dat „er iets niet klopt”, is toch wel erg mager. Dat blijft een loze, vage opmerking, en tenslotte wordt de hoofdpersoon ook ouder en bewuster in de beschreven jaren.

Hitlergroet
Als roman mag ”Het gevoel dat er iets niet klopte” dan niet helemaal geslaagd zijn en als ooggetuigenverslag zestig jaar na dato niet erg overtuigend, het bevat wel beschrijvingen die je nooit meer vergeet. Het haalt de oorlog heel dichtbij: van de ene dag op de andere komt op de dorpsschool een nieuwe onderwijzeres, juffrouw Rosenbaum uit Neurenberg. Zij zal de kinderen -en hun ouders!- eens leren wat in het Duitsland van Hitler gedacht, gezongen en geleerd moet worden.

Het traditionele ”Grüss Gott” kan natuurlijk niet meer als groet. „Als juffrouw Rosenbaum binnenkwam, moesten we razendsnel uit onze bank springen, er kranig en kaarsrecht naast gaan staan en allemaal tegelijk ”Heil Hitler!” roepen. Het was vreselijk vermoeiend, omdat ze pas ophield met oefenen als alles ging ’als één man’.”

Later krijgt juffrouw Rosenbaum hulp van twee Hitlerjongens die „voor meer orde en discipline moesten zorg dragen.” Het zijn weliswaar pukkelige pubers, maar ze hebben wel een echt pistool en een mes.

Verwarrend is het voor de kinderen Von Zeppelin dat zij op school dingen leren die thuis worden tegengesproken. Op een dag komen de kinderen juichend thuis, want „Roosevelt is dood.” Grootvader wordt woedend en straft hen. Op de burcht heeft opa de Hitlergroet verboden. Naar de radio luisteren, zoals de juffrouw de kinderen als huiswerk opdraagt, mag ook niet.

Verwoest Duitsland
Het boek eindigt met het vertrek van de ik-figuur naar Ierland in 1948, waar het ernstig ondervoede meisje voor twee jaar bij een quakerfamilie wordt ondergebracht om aan te sterken. De reis die ze met haar moeder door het volledig verwoeste Duitsland maakt om bij het vliegveld te komen, is bijzonder aangrijpend beschreven. Voor het eerst krijgt de twaalfjarige Ilka een indruk van de omvang van de verwoestende oorlog.