De voorgeschiedenis van de Provinciales komt in het kort hierop neer: In 1640 verscheen in Frankrijk postuum het boek ”Augustinus” van bisschop Cornelius Jansen, ook wel Jansenius genoemd. De strijd die tegen zijn volgelingen (de jansenisten) werd gevoerd, ging hoofdzakelijk over de door Jansenius beschreven werking der genade bij Augustinus: als de mens zich heeft bekeerd en genade bij God heeft gevonden, zal hij de daaruit voortvloeiende goede werken weliswaar uit vrije wil doen, maar alleen omdat God er zijn hart toe aanzet. De jezuïeten, een zeer invloedrijke groepering die kerk- en staatsmacht verstrengelde, gingen tegen deze zienswijze in; zij waren meer geneigd de vrije wil uit de mens zelf te laten komen.Toegespitst op de praktijk van alledag was het credo van de jansenisten: de boodschap van het christendom is noodzakelijk voor de wereld, maar staat kritisch tegenover die wereld en inpassen in de natuurlijke, menselijke en vaak heidense leefwijze is onmogelijk. Een zekere wereldmijding kon de jansenisten niet ontzegd worden. Dit in tegenstelling tot de jezuïeten, met hun wereldaanvaarding. Zij waren de mensen van het compromis en vonden het tegenover elkaar stellen van christendom en wereld fataal.

Stellingen
Een steunpunt voor de ideeën van Jansenius was het klooster Port-Royal bij Parijs, waarin zich een strenggelovige gemeenschap bevond, afgewend van alle wereldse zaken. De voormalige abt ervan, Saint-Cyran, was een vriend van Jansenius. Hij had Jansenius’ boek ook doen uitgeven. Een aantal uit Jansenius’ werk gedestilleerde stellingen werd paus Innocentius X toegestuurd en door hem veroordeeld. De jansenisten veroordeelden deze stellingen ook, maar ontkenden dat ze in het boek van Jansenius voorkwamen.

Het liep erop uit dat verschillende hoogleraren, onder wie Pascals vriend abt Arnauld van Port-Royal -opvolger van Saint-Cyran- werden weggestuurd van de Sorbonne-universiteit, waar ze lesgaven. Jansenisten mocht zelfs de biecht niet meer afgenomen worden.

Pascal wierp zich op als verdediger van de jansenisten tegen de beschuldiging van ketterij en publiceerde zijn Lettres Provinciales. Het was zijn bedoeling hiermee een veroordeling van Arnauld te voorkomen en het jansenisme bij een breder publiek bekend te maken. Vooral tegen de jezuïeten en hun casuïstiek (moraalleer) fulmineerde hij. Pascal: „Zij achten morele uitspraken gerechtvaardigd als ze de steun van de officiële instantie genieten, niet getoetst aan het evangelie. Laster en leugen worden geoorloofd als men het doel ermee dienen kan. Men mag van hen niet duelleren, maar zich wel naar een terrein begeven, daar rondwandelen, iemand opwachten en zich verdedigen als men wordt aangevallen. Ik wantrouw deze leer, want ze is mij te zachtzinnig voor de boosaardigheid, welke naar men zegt in mij is.”

Deze opvatting is volgens Pascals biograaf Jacques Attali het eerste voorbeeld van een intellectueel die zich tegen censuur, het totalitarisme en de leugen te weer stelt, omwille van de waarheid.

Brieven verbrand
In 1657 concludeerde de nieuwe paus Alexander VII dat de eerder genoemde stellingen inderdaad in het boek van Jansenius voorkwamen en veroordeelde deze. Pas toen hield Pascal op met zijn protestbrieven. De laatste schreef hij op 24 maart 1657. De brieven werden in 1659 op bevel van de koning verbrand, zonder dat men raadde dat Pascal -die hetzelfde lot had kunnen ondergaan- de anonieme schrijver was.

In 1661 hernam Lodewijk XIV de strijd tegen de jansenisten, in wie hij mogelijke samenzweerders tegen zijn absolute macht zag. Alle geestelijken werden gedwongen een formulier te ondertekenen, waardoor ze de stellingen van Jansenius als ketterij erkenden. De geestelijken die halsstarrig weigerden, moesten Port-Royal verlaten. De politie viel inderdaad het klooster binnen en verjoeg in totaal wel zeventig personen.

Pascal stond op het punt met de kerk te breken toen Rome zich achter de koning stelde. De hoogste autoriteit van de Rooms-Katholieke Kerk, aan wie Pascal zich nota bene onderwierp, veroordeelde zijn Lettres Provinciales. Hierdoor ontstond bij Pascal een geestelijk conflict: Dan ben ik in de hemel ook veroordeeld, was zijn conclusie. „Maar zou én Augustinus én Jansenius én Port-Royal en ik, zouden al die godvruchtige geloofswijzen veroordeeld zijn? Ik geloof het tegendeel: het is niet meer geoorloofd goed te schrijven, zó verdorven is de inquisitie (lees: de jezuïeten, TH); het zijn gesels van de waarheid. Maar alle geweldspogingen kunnen de waarheid niet verzwakken. Zij is eeuwig, als God zelf!” De hetze die losbrak na Pascals verweer bespoedigde de dood van Jacqueline, Pascals zus, die non was in Port-Royal en vermoedelijk aan tuberculose leed. Ze overleed op 36-jarige leeftijd.

Een vriend, hertog de Roannez, stelde Pascal voor na de begrafenis van zijn zus met hem naar Amerika te gaan en daar een jansenistische gemeenschap te stichten, zoals de pioniers van de Mayflower deden. Maar Pascal was er te zwak voor, hij stierf in 1662 op 39-jarige leeftijd. Blijkbaar bleef men van kerk- en staatswege bevreesd voor een kerkscheuring (de Rooms-Katholieke Kerk is staatsgodsdienst), want men nam tegen de jansenisten steeds strengere maatregelen. Zo herriep Lodewijk XIV in 1685 het Edict van Nantes, dat vrijheid voor de hugenoten impliceerde. En daar voor de koning de jansenisten evenzeer als ketterse beweging zijn macht ondermijnden, liet hij allen die binnen de muren van Port-Royal nog leefden, wegvoeren, de gestorvenen elders herbegraven en verwoestte hij het klooster in 1710.

Politieke hervorming
In 1824 echter kocht een jansenist de gronden op van Port-Royal en restaureerde het. Pascal zelf ’overleefde’ door zijn taal, die bombastische staats- en kerkmissives belachelijk maakte. De verlichting, waar Voltaire een epigoon van is, haalde bij het jansenisme de geest van verzet en haar verlangen naar kennis. En Pascals droom van een vernieuwde kerk inspireerde hen die van een politieke hervorming van het land dromen. Dan zitten we al in het eind van de 18e eeuw.

Toen in 1789 de revolutie uitbrak, werd Pascal als een van de eerste intellectuele inspiratiebronnen ervan beschouwd. De jansenisten kozen daarbij voor het merendeel de kant van de sansculottes (de havenots). Een van hen, Grégoire genaamd, zette zich na het lezen van Pascals ”Pensées” (Gedachten) in voor de Joden. Mede dankzij zijn inspanningen werden die in 1791 gelijkberechtigde burgers. Ook nam deze Grégoire deel aan de oprichting van een kerk van gelovigen rondom een bisschop, zonder het gezag van Rome: de Oud-Katholieke Kerk.

Willem Barnard
Het klooster Port-Royal kan worden gezien als het begin van de Oud-Katholieke Kerk zoals Pascal die voor ogen stond; zijn jansenisme steekt tot vandaag de dag de kop op als het geweten in het geding is en verzet en dissidentie aan de orde zijn. De Oud-Katholieke Kerk kreeg vanaf 1723 ook in Nederland voet aan de grond. De oud-katholieke schrijver-theoloog Willem Barnard noemt Pascal een van zijn geliefdste schrijvers: „Zijn ”Pensées” liggen bij mij naast de ”Confessiones” van Augustinus.” Hij vindt „de denkwijze bij deze gemeenschap zeer kritisch en betrokken”, hetgeen zou blijken uit recente ontwikkelingen zoals de inzegening van homorelaties en de toelating van vrouwelijke priesters. Barnard geeft aan dat de Oud-Katholieke Kerk oecumenisch is ingesteld, al zullen volgens hem botsingen met bepaalde conservatieve personen, zoals kardinaal Simonis en bisschop Eijk, niet altijd te voorkomen zijn.