De roman ”In stede van die liefde” sprankelt van de creativiteit die we van Etienne van Heerden kennen uit eerdere boeken als ”De betoverde berg” en ”Het zwijgen van Mario Salviati”. Toch schenkt het lezen geen voldoening. Het is alsof de vertelfantasie van de Zuid-Afrikaanse schrijver zijn verteldiscipline in de weg staat. Onlangs kwam de Nederlandse vertaling uit. ”In de plaats van liefde” heeft twee hoofdpersonages. De eerste persoon die de lezer leert kennen is Christian Lemmer. Christian was op de middelbare school in de dagen van premier Verwoerd een vermaard atleet. Nu is hij handelaar in inheems-Afrikaanse kunst. Zijn kantoor is in Johannesburg, terwijl zijn vrouw Christine en hun zoontje Siebert in hun huis in Stellenbosch bij Kaapstad wonen.

De eerste verhaallijn heeft betrekking op Christians gebruik van cocaïne en daardoor op zijn riskante leven tussen handelaars in harddrugs. Behalve het gezamenlijke huis in Stellenbosch en zijn flat in Johannesburg huurt Christian in het geheim een flat in de wijk Seapoint van Kaapstad waar hij ongestoord kan snuiven. Ongestoord is een misleidend woord, omdat Christian met de dood wordt bedreigd door Nigerianen die de drugshandel in Kaapstad en omstreken in handen hebben. Met hen is het kwaad kersen eten. Christian voelt dat aan den lijve wanneer hij onderweg in zijn BMW van Kaapstad naar Stellenbosch door een stel gangsters wordt beschoten.

De tweede verhaallijn wordt gevormd door de onzekerheid of de duivenwedstrijd in het plaatsje Matjiesfontein gehouden zal worden of niet. Matjiesfontein ligt op ongeveer 250 kilometer noordoostelijk van Kaapstad aan de nationale snelweg N1 en aan de spoorlijn naar Johannesburg. Het gebeuren in Matjiesfontein concentreert zich in en buiten het Lord Milner Hotel.

Bij de beschrijving van het leven rondom het Lord Milner Hotel toont Etienne van Heerden wat hij als verteller in zijn mars heeft. Of het nu om duivenmelker Piet Windvogel, brigadier Jollies, Miss Edelweiss of Raspoetin gaat, het zijn stuk voor stuk kleurrijke, boeiende mensen. De onzekerheid over de duivenderby heeft alles te maken met het verdwijnen van Saartjie Windvogel, die sinds haar vioollessen Snaartjie wordt genoemd. Men vermoedt dat West-Afrikanen haar hebben meegenomen naar een oord van anonimiteit als Johannesburg. Het politieonderzoek naar de verdwijning van Snaartjie geeft de verteller een mooie kans om deze bizarre Zuid-Afrikaanse wereld in het klein gedetailleerd weer te geven. Iedereen in Matjiesfontein heeft iets excentrieks.

Zoektocht
Het verband tussen Christian Lemmer en de wereld van Matjiesfontein ligt in het feit dat Christine Lemmer hier geboren is en op de leeftijd van vier jaar door haar moeder, de Duitse Hildegard Heuer, alias Miss Edelweiss, in de steek gelaten is.

Christine ziet in Snaartjie Windvogels lot een herhaling van haar eigen jeugd en zij besluit om naar Snaartjie te gaan zoeken. De zoektocht levert niets op. Aan morele steun van de kant van Christian ontbreekt het volkomen, ondanks enkele verbale pogingen van zijn kant. Het huwelijk van Christian en Christine hangt van misverstanden en vervreemding aan elkaar. Siebert is een gruwelijk verwend, dus verwaarloosd kind.

Waar leidt de roman ”In plaats van liefde” naar toe? Een stoet van markante personen trekt aan de lezer voorbij. Wat leveren deze arabesken van met elkaar vervlochten levensgeschiedenissen tenslotte op? Aan het slot van de roman besluit Christian om aan zijn vrouw het geheime verhaal van zijn leven mee te delen. Ze bevinden zich in de flat in Seapoint. Gaat Christian over de cocaïne en over zijn schuld uit het verleden ten opzichte van een kleurlingatleet vertellen? Hij spreekt wel een intentie in die richting uit. Maar, overtuigend is het allerminst. Hoe kan ik als lezer aan een romanfiguur onbeperkt krediet geven, terwijl ik deze Christian als een man beschouw die de verkeerde keuzes maakte en van wie ik niet de indruk heb dat hij tot bekering is gekomen?

De Afrikaanstalige titel heeft een dubbelzinnige betekenis: in steden van de liefde en: in plaats van de liefde. Beide betekenissen spelen in de roman een rol. Christian is voortdurend bezig om de liefde te vervangen door vreemde capriolen. Steden zijn van groot belang in deze roman. Maar dan is de titel ironisch op te vatten, omdat de liefde in Kaapstad voornamelijk van de betaalde soort is.

Etienne van Heerden is een meester in het scheppen van sfeer met literaire middelen. Om dit effect te bereiken gebruikt hij beelden en verkorte beelden (metaforen). Zowel de kleuren van de Grote Karoo waarin Matjiesfontein ligt als de geuren van het Lord Milner Hotel en de akelige sensaties van het drugscentrum Seapoint weet hij dicht bij de lezer te brengen.

Haast
Mijn bewondering voor Etienne van Heerdens gave om nieuwe omgevingen tastbaar te maken, wordt getemperd door de haast van de verteller om van de ene scène naar de andere te hollen. Het gevolg van dit hoge tempo is dat de verteller slechts oppervlakkig omgaat met de belangrijkste ideeën (schuld, verlatingsangst) en vragen (naar de bestendiging van de samenleving) van de roman die tezelfdertijd het hart van Zuid-Afrika raken. De roman boort niet diep genoeg, omdat de verteller de verleiding van de kleurrijke uitweidingen en anekdotes niet kan weerstaan.

Er is moed voor nodig om de problemen van criminaliteit, illegale immigratie, armoede en kindermisbruik in het huidige Zuid-Afrika zo openhartig te beschrijven als Van Heerden dat hier doet. Etienne van Heerden verdient respect voor deze openheid. Daarom is het te betreuren dat de roman niet biedt wat hij met deze onverschrokkenheid belooft. Christian Lemmer laat de lezer achter met vele vragen over zijn leven, in weerwil van het gegeven dat de verteller meent dat de sleutel tot dit leven in de roman verscholen ligt. Hoe kwam het dat hij aan de verdovende middelen raakte? Is Verwoerd ook hiervoor verantwoordelijk? Of was het de oorlog in Angola waar Christian als soldaat vocht? Waarom gaat hij door met zijn cocaïne? Hoe kon de relatie met zijn zoon Siebert zo dramatisch ontsporen? Samengevat is Christian Lemmer een romankarakter zonder gezicht en hetzelfde geldt voor zijn vrouw. Christian en Christine zijn eerder marionetten van de verteller dan mensen van vlees en bloed.

Gebrek aan verdieping
De roman ”In de plaats van liefde” is een verwarrende opeenhoping van romanfiguren, hoe boeiend die afzonderlijk ook zijn. De verteller had iets onvergetelijks kunnen maken van het thema van de duivenwedstrijden in Matjiesfonten! Waarom moeten de ervaringen van Hildegard Heuer in nazi-Duitsland worden verteld, zonder dat ze duidelijke contouren krijgen? Ze dragen nauwelijks iets bij tot de verklaring van haar isolement in Matjiesfontein. Het gebrek aan verdieping geldt voor vrijwel alle romanpersonages. Het lijkt of een bepaalde mate van schrijfroutine het beheer over de totstandkoming van deze roman heeft overgenomen.