Of de uitvoering van een Bachcantate in de Utrechtse Geertekerk nu een kerkdienst, een concertante uitvoering of een meezinggebeuren is, doet er volgens dr. Gert Oost niet zo veel toe. „De cantate op zich is als een goede preek.” Oost voorzag een complete jaargang cantates van persoonlijke notities. „Iedere keer ben ik weer verbaasd over de ongelooflijke schoonheid van deze muziek. Even vaak ben ik verbaasd over de absurditeit van de teksten, waaruit Bach zijn inspiratie putte! Hoe is het mogelijk!” Dat schreef Gert Oost in 1992, het jaar waarin in de Utrechtse Geertekerk een kwarteeuw lang Bachcantates werden uitgevoerd. Hij begeleidde ze toen 25 jaar. Inmiddels is Gert Oost bijna 40 jaar als organist bij de maandelijkse uitvoering betrokken. Daarnaast verzorgt hij, met anderen, ook de uitleg die steeds aan de uitvoeringen van de cantate voorafgaat.

„Van het continuospelen lig ik niet meer wakker”, zegt hij, „van het ”praatjesmaken” wel.” Op een tijdstip dat een normaal mens ligt te slapen, zit hij klaarwakker achter de partituur, om altijd weer tot de verbazingwekkende conclusie te komen: hoe is het mogelijk! Menig keer vroeg hij zich af hoe Bach bij zo’n vreselijke tekst toch zulke aangrijpende muziek kon schrijven. Toch is zijn aanvankelijke worsteling met de teksten van Bachs cantates in de loop der jaren steeds meer veranderd in een verzoening met de diepe inhoud die erachter schuilgaat en die zo bijzonder door Bach muzikaal wordt onderstreept. „Bachs muzikale beeldspraak is adembenemend.”

De teksten van een complete jaargang kerkcantates, 54 stuks, -voor iedere zondag één en twee voor de grote kerkelijke feesten- heeft hij, voorzien van persoonlijke noties, gebundeld in een boek: ”Aan de hand van Bach”.

Süsse Todesstunde
Johann Sebastian Bach schreef in de jaren 1723 tot en met 1726 in Leipzig voor iedere zondag een nieuwe cantate. Daaruit maakte Gert Oost een selectie. „Omdat Bach nooit twee jaar achter elkaar hetzelfde deed, is het interessant na te gaan hoe hij met dezelfde lezing voor een bepaalde zondag weer met een andere tekst een nieuwe cantate maakte.”

Gert Oost is steeds meer geboeid geraakt door de cantates, omdat ze zo direct met het leven te maken hebben. „In zijn cantates leer je Bach kennen in zijn persoonlijke gang door het leven. Vele keren heeft hij aan het graf van een van zijn kinderen gestaan. Als er dan een zondag komt waarin de lezing van de jongeling te Naïn aan de orde is, schrijft Bach de cantate ”Komm, du süsse Todesstunde” (161). Hoe is het toch mogelijk dat een mens zo opgaat in het verlangen naar de dood, denk je dan. Maar achter de dood ligt het leven, zoals Jezus in Naïn laat zien door de jongeling uit de dood op te wekken. Een andere lezing op diezelfde zondag zegt dat ons burgerschap in de hemelen is, waaruit wij Christus verwachten, Die ons vernederd lichaam zal veranderen en gelijkvormig zal maken aan Zijn verheerlijkt lichaam. Verenigd zijn in de dood is dus leven met Christus, met Hem herenigd zijn.

Kijk, als je zo de tekst van de cantate leest, dan doet het wat met je. Ik heb een broer gehad die 25 jaar geleden heeft aan MS. Roel heeft 25 jaar gevochten voor het leven tegen de dood. Iedere avond sliep hij in met Bach. De cantates in volgorde, totdat zijn Todesstunde zou bepalen welke de laatste zou zijn. ”So schlage doch, du letzte Stundenschlag”, zingt de cantate. Wat is dat mooi! Emotioneel ook. Ik heb er mijn eigen leven ook op betrokken.”

Goede preek
„De tekstschrijvers waren heel goed thuis in de Bijbel. Als Bach opnieuw aan het graf van zijn kind heeft gestaan, maakt hij de cantate ”Ich habe meine Zuversicht” (188). Even lijkt het of de tekstschrijver Henrici (Picander) zegt: wacht even, zo gemakkelijk gaat het niet. De lezing bij deze cantate gaat immers over de hoveling van de koning die Jezus vraagt te komen voordat het jongetje sterft. Jezus zegt dan tegen hem: „Ga heen, uw zoon leeft!” Dat is toch bijna een onmogelijke, onmenselijke opdracht? Toch lijkt het of Bach door de tekst van Henrici getroost en geïnspireerd is.” De teksten van de cantates zijn zo actueel dat ze aansluiten op wat er gebeurt. „Ook dat betrek ik steeds in de toelichting.”

Of de uitvoering van een Bachcantate in de Utrechtse Geertekerk nu een kerkdienst, een concertante uitvoering of een meezinggebeuren is omdat de aanwezigen vooraf het slotkoraal instuderen en aan het slot van de cantate meezingen, doet er volgens Gert Oost niet zo veel toe. „De cantate op zich is als een goede preek. Een concert is voor mij net zo goed liturgie. Je bent een soort doorgeefluik dat schoonheid meegeeft.”

Gert Oost doorspekt zijn ”praatjes” met de nodige humor. „Als deze cantate nu eens niet van Bach is, waar blijf ik dan met mijn mooie praatjes? Inderdaad. We weten inmiddels dat cantate 143 niet van Bach is, maar ik doe alsof. Als je niet weet dat hij niet van Bach is, is deze cantate er dan minder om?”

Bachs muzikale beeldspraak noemt hij adembenemend. „Dat is alles waarmee Bach de tekst boven zichzelf uittilt. Dat kan in verschillende lagen. Er is een laag die iedereen kan horen. Een groot aantal muzikale uitdrukkingen in Bachs taal zijn natuurlijk en voor de hand liggend. Hij gebruikt effecten voor zijn eigen exegese van de tekst. Dan is er een laag die je alleen kunt zien in de partituur. Bach noteert de Evangelietekst met rode inkt, als een rode draad door het verhaal. En er zijn de Bachgetallen. Je kunt ze niet altijd horen, wel vóélen. De magische en mystieke kant van die getallen stond in Bachs tijd dichter bij de mensen dan nu. Zien, horen, weten en voelen gaan als ervaringen bij het genieten van Bachs muziek hand in hand.”

Gert Oost wil ook niet al te veel inlegkunde op nota van Bach zetten. „Het ”ritselen met Bachgetallen” kan ook tot een frauduleuze praktijk worden. We moeten niet pretenderen veel meer te weten dan Bach zelf heeft voorgegeven.”