Christenen hebben vandaag misschien wat moeite met de vooruitgangsidee. Die roept associaties op met een al te optimistische mensvisie, met het geloof in de autonome mens, die in wezen goed is. Bovendien wijzen de maatschappelijke ontwikkelingen er niet bepaald op dat de wereld beter wordt. Denk aan de secularisatie en de maatschappelijke verloedering. Toch is de vooruitgangsidee diep geworteld in jodendom en christendom. In ”Vooruitgang en Verval” stelt Hoogerwerf, politicoloog en emeritus hoogleraar van de Universiteit Twente, de vraag aan de orde: hoe ontwikkelt het denken over vooruitgang en verval zich in de loop der eeuwen? Om deze vraag te beantwoorden zet hij in de eerste vier hoofdstukken op een rijtje wat filosofen hebben gezegd over de vooruitgangsidee als zodanig. Vervolgens wordt in hoofdstuk vijf tot en met elf nagegaan of er met betrekking tot onderwerpen als gelijkheid, vrijheid, gemeenschap en democratie van vooruitgang kan worden gesproken. In een slothoofdstuk maakt hij de balans op.

Maar wat is vooruitgang? Hoogerwerf noemt het een positief gewaardeerde verandering van een bepaald verschijnsel. Het heeft te maken met hoe iemand ontwikkelingen waardeert. Dat pornografische lectuur vrij beschikbaar is, is voor een liberaal wellicht vooruitgang. Mensen kunnen dan zelf kiezen of ze dat willen lezen. Vanuit een christelijke optiek is het moreel verval, en dus achteruitgang.

De vooruitgangsidee is historisch gezien van groot belang. Van de zeventiende tot en met de negentiende eeuw is zij de belangrijkste in de westerse cultuur. Bij de vooruitgangsidee hoort een positief beeld van het heden van de mens: vergeleken met vroeger is het nu al een stuk beter. En dat geeft hoop voor de toekomst: de wereld zal nog verder vooruitgaan. De vooruitgangsidee heeft echter ook een gevaarlijke kant. Zo willen de communisten in Rusland de wereld vooruithelpen door de heilstaat op aarde te vestigen. Dit loopt echter uit op een communistische dictatuur.

Hoop
De idee van vooruitgang blijkt niet vanzelfsprekend te zijn. De oude Grieken zien de geschiedenis als een kringloop. Zoals bijvoorbeeld ook de cyclus van lente, zomer, herfst en winter een kringloop is. Volgens Hoogerwerf komt die gedachte ook voor in het Oude Testament. Hij verwijst dan naar de uitspraak in het Bijbelboek Prediker: er is niets nieuws onder de zon.

Toch typeert Hoogerwerf het jodendom vooral als een religie van de hoop. Hij noemt dan de moederbelofte uit Genesis 3, de belofte aan Abraham dat hij tot een groot volk zal worden en de belofte van het beloofde land voor het nageslacht van Abraham. Het joodse denken is, zo stelt de auteur terecht, op de toekomst gericht. „Hoop is een religieuze plicht.” De geschiedenis bezit voor de joden een unieke waarde. Het verloop van de gebeurtenissen beschouwen zij als de openbaring van de bedoeling van God met de wereld, en in het bijzonder met het volk Israël.

Ook in het christendom is het denken over vooruitgang aanwezig. Hoogerwerf onderscheidt vier varianten, die zich alle bewegen langs de lijn van schepping-zondeval-verlossing.

De eerste variant is die van vernieuwing naar het beeld van God. Het is een bron van inspiratie voor bewegingen vanaf de vroege en middeleeuwse christenheid die op vernieuwing gericht zijn. Zo gebruikt Gregorius de Grote (paus van 590 tot 604) de gedachte van reformatio en renovatio (reformatie en vernieuwing, HG) als hij de vrijlating van slaven voorstelt.

Een tweede variant is de opvatting van het Koninkrijk van God op aarde, waarop gerechtigheid woont. In dit verband wordt opgemerkt dat in de drieslag geloof, hoop en liefde uit 1 Korinthe 13 de hoop het karakter krijgt van een morele deugd.

Als derde variant van christelijk denken over vooruitgang beschouwt Hoogerwerf het geheel van gedachten en voorstellingen over het einde van de wereld en de komst van Gods Koninkrijk, de zogenaamde apocalyptiek. Hierbij wordt verwezen naar de droom van Nebukadnezar over het grote beeld, de vier wereldrijken, die door de kleine steen van het Koninkrijk van God worden vermorzeld.

De vierde en laatste variant die Hoogerwerf onderscheidt is die van het chiliasme. Volgens deze opvatting zal, voordat Christus op aarde terugkeert, een duizendjarig vrederijk worden gesticht. Deze opvatting is gebaseerd op het Bijbelboek Openbaring. Daarin wordt gesproken van een engel uit de hemel die neerdaalt en de satan ketent voor duizend jaren.

Links georiënteerd
”Vooruitgang en Verval” biedt een staalkaart van wat allerlei verschillende denkers en stromingen over vooruitgang en verval leren. De auteur gaat daarbij objectief en nauwkeurig te werk. Zijn hier boven weergegeven beschrijving van wat jodendom en christendom over vooruitgang zeggen, illustreert dat ook.

Helaas is de manier waarop de verschillende denkers en hun ideeën worden beschreven ook wat saai. Het voornaamste verband tussen de vele besproken figuren is dat zij iets zeggen over vooruitgang. De conclusies zijn ook niet altijd zo spannend. Het hoofdstuk over religie en vooruitgang eindigt bijvoorbeeld met: „De relatie tussen religie en vooruitgang is genuanceerd en niet in een enkele zin goed samen te vatten.” Tja…

De auteur betrekt ook het heden in zijn beschouwingen. Zijn links georiënteerde opvattingen komen dan duidelijk naar voren. Het is misschien niet zo verstandig om de ontwikkelingen uit deze tijd in het onderzoek over vooruitgang te betrekken. De auteur zit er nog middenin. Zo is het heel goed mogelijk dat de afslanking van de verzorgingsstaat, die de auteur betreurt, op de langere termijn vanuit dezelfde politieke opvattingen als vooruitgang zal worden beschouwd. Bijvoorbeeld omdat die het behoud van de verzorgingsstaat mogelijk maakt.

Vanuit een christelijke overtuiging is de wereld door het werk van Christus in beginsel verlost van het kwade. Wie zich vanuit die overtuiging wil bezinnen op vooruitgang op maatschappelijk en politiek terrein, vindt in dit boek heel veel bruikbare informatie.