Aan geen andere schrijver zijn de afgelopen twee weken zo veel artikelen in de pers en zo veel discussies op radio en televisie gewijd als aan de Duitse schrijver Günter Grass. De reden hiervoor is de bekendmaking van Grass dat hij van het einde van 1944 tot de Duitse nederlaag als soldaat bij de Waffen-SS dienst had gedaan. Zijn nieuwe boek gaat onder andere over deze vrijwillige toetreding tot de Waffen-SS. Günter Grass werd in 1927 in het toenmalige Danzig geboren. Met Danzig was iets bijzonders aan de hand. De stad werd na de Eerste Wereldoorlog een zogenaamde vrije stad onder toezicht van de Volkenbond. Op 1 oktober 1939 maakte Danzig weer deel uit van het Duitse Rijk, van Hitlers Derde Rijk ditmaal. Vanaf 1945 is Danzig Pools en draagt de stad de naam Gdansk. Günter Grass is ereburger van Gdansk, maar zijn romanwerk gaat toch vooral over de stad Danzig op de grens van het Poolse en het Duitse taalgebied.

In wezen is er in die merkwaardige stad geen duidelijke scheiding tussen de wereld van het Pools en die van het Duits aan te brengen. Het een liep in het ander over. Over zijn leven in Danzig schreef Günter Grass de in luttele weken over de hele wereld bekend geworden autobiografische roman ”Beim Häuten der Zwiebel” (Bij het pellen van de ui).

Het Duitse werkwoord ”häuten” betekent villen en afpellen. Je kunt een konijn ”häuten”, maar je kunt het ook met een ui doen. Daarnaast bestaat er het werkwoord ”sich häuten”. Dat doet een slang wanneer hij zijn oude huid uittrekt. Bij Grass gaat het duidelijk om de voorstelling van het afpellen. Grass gebruikt dit werkwoord om de gelaagdheid van het leven in een beeld te vangen. Hoe verder je teruggaat in je leven, des te meer lagen van de ui pel je af.

De schrijver geeft zelf toe dat dit beeld niet volstaat om de ingewikkelde opbouw van het verleden en de ondoorzichtige omgang van de herinnering met dat verleden te dekken. Herinneringen gaan in de loop van de jaren nieuwe verbindingen aan. Sommige gebeurtenissen verdwijnen of lijken te verdwijnen en de menselijke geest maakt een verhaal van losse feiten die oorspronkelijk geen verhalend verband met elkaar hadden.

Dat een ui pellen vervelende gevolgen kan hebben, leert ieder mens als kind. Wie kreeg geen schrik bij het zien van zijn/haar huilende moeder, die, zo bleek al gauw, alleen maar uien aan het snijden was. Uien leiden tot tranen. Maar een boek vol deemoed en rouwmoedigheid is deze autobiografische roman niet. Of althans maar ten dele.

De lezer van na 1945 is hypergevoelig wanneer het om de beschrijving van het leven in de naziconcentratiekampen of om het alledaagse bestaan onder de knoet van de nazi’s gaat. Speelsheid, humor en relativering zijn begrippen die niet met de weergave van het Derde Rijk te verenigen zijn. Toch heeft men uitgerekend in Israël naar nieuwe vormen gezocht om het Derde Rijk op kunstzinnige wijze te ”representeren”, te vertegenwoordigen. Bijvoorbeeld door een doos met legosteentjes samen te stellen waaruit je een concentratiekamp kunt nabouwen. En laten we hierbij ook aan het stripverhaal ”Maus” van Art Spiegelmann denken, een tweedelig stripalbum over de Tweede Wereldoorlog waarin de Duitsers als katten en de Joden als muizen worden verbeeld.

De Joods-Italiaanse schrijver Primo Levi maakt in zijn werk over het leven in de kampen gebruik van literaire modellen uit de klassieke oudheid. Zijn beschrijvingen krijgen pas betekenis wanneer ze zijn ingebed in literaire symbolen van universele betekenis. Van de naakte feiten gaat geen appel uit. Er moet een verhaal bij komen en dus is de kunstzinnige vorm bij Primo Levi, Robert Antelme (Franse schrijver, ”De menselijke soort”) en bij Anne Frank volstrekt noodzakelijk.

De literaire vorm die Günter Grass kiest, is verwant met de schelmenroman door de eeuwen heen. In zijn roman ”Die Blechtrommel” (De blikken trommel) uit 1957 en ook in de andere delen van de zogenaamde Danziger Trilogie, te weten ”Katz und Maus” (Kat en muis) en ”Hundejahre” (Hondejaren) kiest Grass hoofdpersonages die niet in de eerste plaats vanuit morele waarden maar vanuit hun talent om te overleven worden getekend. Grass speelt open kaart met de lezer bij het aangeven van zijn literaire horizon die ook de horizon van ”Beim Häuten der Zwiebel” is.

Een van zijn belangrijkste literaire gidsen is de roman ”Der abenteuerliche Simplicissimus” uit 1669 van Hans Jakob Christoph von Grimmelshausen. Het belang van deze tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) spelende roman voor Grass ligt in de keuze van de eenvoudige ziel als hoofdfiguur die de gebeurtenissen vanuit zijn beperkte kennis en verstand beschrijft en daarmee de lezersaandacht laat verschuiven van de gruwelijke feiten naar de manier waarop de simpele, onnozele held die waarneemt.

Grass zet niet hoog in met morele verontwaardiging over de ellende van het Derde Rijk. Hij kiest het perspectief van de jongen die hij destijds was, die zijn moeder in haar kruidenierswinkeltje hielp om schulden van klanten te innen die op de lat hadden gekocht. Hij was al vroeg in meisjes geïnteresseerd en had meer aandacht voor het donker van de bioscoop, waar hij het handje van zijn vriendinnetje kon kriebelen, dan voor het concentratiekamp Stutthof, waar wel eens iemand uit zijn naaste omgeving in terechtkwam.

Grass probeert in zijn romans en in zijn autobiografie aan te tonen dat de daagse dingen de mensen in het Derde Rijk het meest bezighielden. Zolang de tram naar de wijken Langfuhr en Oliva maar reed, was de wereld nog redelijk in orde. Vader Grass werd lid van de partij. Moeder met haar winkeltje merkte dat de partij een goed effect had op haar omzet. Er was veel controle, maar er was ook veel vrijheid voor vrijgevochten kereltjes zoals Günter Grass. Het reguliere schoolonderwijs viel praktisch weg toen Grass en zijn kameraden het luchtafweergeschut bij de haven moesten bedienen en daarna bij de Landstorm leerden exerceren.

Na deze periode van voortijdige overgang naar de volwassenheid was het praktisch onmogelijk voor de zestienjarige Günter om zich thuis bij vader en moeder in het gareel te voegen. Hij wilde zijn eigen keuzes maken. Dat was de reden dat hij zich vrijwillig voor de dienst op een onderzeeër aanmeldde en gedurende de laatste maanden van de oorlog bij de Waffen-SS terechtkwam. Van het een kwam dus het ander. Volgens deskundigen was de Waffen-SS tijdens die maanden een vooral met Oost-Europese soldaten bemande afdeling van het Duitse leger en moeten we ons hoeden voor de vereenzelviging met de SS, die drager van de ergste naziterreur was.

Günter Grass verheimelijkt niet dat hij zich schaamt voor het feit dat hij zijn lidmaatschap van de Waffen-SS zo lang verborgen hield. Zijn grootste schaamte geldt echter de tijdens de nazi-jaren ingesleten houding van zwijgen wanneer men vragen had moeten stellen. We mogen mijns inziens hierbij niet vergeten dat het stellen van vragen in situaties waarin die vragen ongewenst zijn altijd grote geestelijke kracht eist.

Voor onze eigen tijd geldt dat evenzeer als voor de jaren waarin Günter Grass de verkeerde keuzes maakte. Wie heeft die kracht om dubieuze algemene waarheden over het Midden-Oosten door te prikken en het in onze samenleving bijvoorbeeld voor Israël op te nemen? Wie durft in onze samenleving, waar de zonden vrij spel hebben, deze zonden te benoemen en de leiding van een stad als Amsterdam ter verantwoording te roepen? Het is reuzegemakkelijk om achteraf, wanneer met de keuze geen levensgevaar meer verbonden is, de moreel juiste positie te kiezen.

Günter Grass wijdt maar een gedeelte van zijn boek aan het Derde Rijk. Hij gaat uitvoerig in op de overlevingsstrategieën tijdens de periode waarin hij in Amerikaanse krijgsgevangenschap verkeerde. Het leven na 1945 staat voor Grass in het teken van drie grote passies. In de eerste plaats wil hij het permanente gevoel van honger overwinnen. In de tweede plaats is zijn streven erop gericht zijn verlangen naar een vrouw (of beter: naar vrouwen) te stillen. Het derde grote levensdoel is beeldend kunstenaar te worden. De twee eerste doelen zijn de voorwaarden voor het bereiken van het derde, het hoogste doel.

De honger achtervolgt Grass nog lange tijd na 1945. Omdat de oorlog en de chaos daarna het verlangen naar ongebreideld geslachtsverkeer enorm hebben doen toenemen, maakt Grass daar royaal gebruik van. Het derde doel bereikt hij via een leerperiode bij een steenhouwer bij wie hij inscripties in grafstenen leert aanbrengen. Maar het werk als beeldend kunstenaar is zelf ook weer voorfase van het literaire kunstenaarschap. Dat kunstenaarschap kreeg een enorm elan door het grote succes van de schelmenroman ”Die Blechtrommel”.

En ook de nieuwe roman is in wezen een autobiografische schelmenroman. De schelm, uit de baroktijd van de zeventiende eeuw of uit het Derde Rijk uit de twintigste eeuw, haalt streek na streek uit om het geniepige leven de baas te blijven. Als hij niet slim en sluw is, dan verliest hij het. Van episode tot episode gaat het om een steeds hernieuwde strategie om te overleven. Deze strategie vormt ook een vertelstrategie. Günter Grass heeft deze manier van vertellen, met uitzondering van de delen die over zijn moeder gaan, hardnekkig volgehouden.

Het resultaat is een ui die geen vastigheid meer heeft maar in delen uiteenvalt. Grass schreef geen bildungsroman van zijn eigen leven, geen geschiedenis van onnozelheid naar geestelijke volwassenheid. Hij is ook in het nieuwe boek de man van de ”Blechtrommel” gebleven.