Henk van Woerden (1947-2005) schreef romans over Zuid-Afrika. Vlak voor zijn plotselinge dood vorig najaar verscheen een roman die in heel andere streken speelt. Hoewel de locatie nergens genoemd wordt, lijkt het sterk op Turkije. De thematiek van de roman is nogal broeierig. In ”Moenie kyk nie” (1993) en twee daaropvolgende romans liet Henk van Woerden zich kennen als een geëngageerd auteur die geraakt is door racisme en ander maatschappelijk onrecht. Maatschappelijke betrokkenheid is onder hedendaagse auteurs tamelijk verdacht -het zou geen zuivere kunst opleveren- maar Henk van Woerden verwerkte het overtuigend in zijn literaire teksten.

Ook ”Ultramarijn” vertoont de sporen van maatschappijkritiek, maar heeft intussen een heel eigen karakter. De sfeer is romantisch en wordt bepaald niet alleen bepaald door verliefdheid en verlangen, maar meer nog door wat wel wordt aangeduid als ”het donkere hart”. Ton Anbeek schreef een aantal jaren geleden een boek met deze titel, waarin hij literatuur in kaart bracht waarin duistere, broeierige en stuwende krachten in beeld komen die zich roeren achter de maskers van fatsoen en burgerzin.

Hoofdpersoon van Van Woerdens roman is Joakim, een zanger en musicus. Gedurende zijn hele leven verlangt hij naar de hereniging met zijn geliefde: zijn halfzus Aysel. Die vervulling blijft uit. Toen Joakim jong was, raakte hij verliefd op deze halfzus. Hij verwekte zonder dat hij het wist bij haar een kind. Toen dat ontdekt werd, vertrok hun vader met haar naar Europa.

Joakim krijgt in de jaren daarna de kans zijn muzikale talent te ontwikkelen. Hij wordt in zijn geboortestreek een geliefd zanger. Met zijn muziek geeft hij stem aan iets ongrijpbaars, iets dat met eigenheid van een volk te maken heeft, met hang naar het oude en vertrouwde, tegen de modernisering en zeker ook tegen de autoritaire dwang vanuit de hoofdstad.

Joakims halfzus is intussen in Duitsland beland, bouwt daar een bestaan op. Net als Joakim lijdt zij aan het leven, ze ervaart weltschmerz en loopt steeds tegen de harde werkelijkheid aan. Het kind dat Joakim bij haar verwekte, wordt in Duitsland geboren. Het is een meisje: Özlem. Jaren later belandt zij in Amsterdam in de prostitutie. Als ze samen met een collega op vakantie gaat naar de Middellandse Zee beseft ze opeens: hier hoor ik thuis.

Muziek
Ze ontmoet vervolgens Joakim, maar weet niet dat hij haar vader is. Ter plaatse blijkt dat zij heel prima haar Amsterdamse ’ambacht’ weer kan oppakken: ze komt opnieuw in de prostitutie terecht. In het kader daarvan maakt zij op een dag nader kennis met Joakim. Tussen hen ontstaat vrij snel een relatie. In de laatste hoofdstukken van het boek hebben zij bij elkaar enigermate rust gevonden, hoewel het wel weer onrustbarend is dat Özlem in fotoboeken van Joakim ontdekt dat hij familie van haar is.

”Ultramarijn” zoomt in op gevoelens van ontworteling en heimwee. De muziek speelt hier een belangrijke rol, evenals het ultramarijnblauw van de zee aan de Turkse zuidkust: een symbool van het oneindige verlangen, waaraan het blauw mogelijkerwijs zelfs een transcendent tintje geeft. Maar er speelt in het boek ook een visie op cultuur mee. De personages die optreden komen uit vele landen. De vervreemding tussen de culturen is bijna tastbaar wanneer westerse badgasten hun lichamelijk genot najagen in de traditionele plattelandscultuur van Zuidoost-Europa.

Seksualiteit vertegenwoordigt in ”Ultramarijn” een wereld van krachten en strevingen onder de oppervlakte. In de roman is sprake van dubbele incest: seksueel contact tussen een broer en een zus en tussen een vader en een dochter. Bovendien zijn er veel wisselende contacten - wie een notie als trouw hoog heeft, zal geen prettig gevoel krijgen bij dit boek. Biseksualiteit lijkt in het kader van de roman een normaal aspect van het duistere krachtenveld van de seksualiteit te zijn.

Diep ongelukkig
Een feit is toch dat bijvoorbeeld incest mensen diep ongelukkig maakt. In de roman ontstaat echter een sfeer waarin de driften hun gang mogen gaan, ongehinderd door ouderwetse of nieuwerwetse taboes. Zou dat het schone verschiet zijn van het ultramarijne blauw van de Middellandse Zee? Hoewel het eigenlijke thema van het boek ontworteling en heimwee betreft, is de hier aangeduide erotisch sfeer van groot belang in het kader van de roman; het is de bedding van de thematiek. Dat dit alles nu als een zinvolle bijdrage beschouwd kan worden aan het reflecteren op cultuur en op de aard van het mens-zijn, valt moeilijk in te zien.

Wie literatuur waardeert als slechts een weergave van hoe mensenlevens voortgestuwd worden door verlangens, zal Van Woerden wellicht kunnen waarderen. Maar wie van literatuur iets anders verwacht -dat zij een heilzaam en kritisch inzicht creëert in de wisselende, chaotische, bevreemdende of pijnlijke werkelijkheid- zal na lezing van ”Ultramarijn” van een koude kermis thuiskomen. Hoe mediterraan de sfeer ook mag zijn.