Donderdagavond om halfnegen deelde Balkenende na uren van intern overleg aan de Tweede Kamer mee dat de val van zijn kabinet een feit is. Direct daarvoor hadden de bewindslieden van D66 de Kamer geïnformeerd over hun vertrek. Zij staan achter het standpunt van de fractie dat minister Verdonk (Vreemdelingenzaken en Integratie) vanwege haar rol in de kwestie-Hirsi Ali dient op te stappen. Nu dat niet gebeurt, vinden zij dat D66 niet verder kan in de coalitie.De koningin ontving vrijdag niet alleen de premier maar ook de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer en de voorzitters van de grote fracties uit de Tweede Kamer. Zij gaven aan hoe zij tegen de ontstane crisis aankijken en vooral hoe het verder moet. Daarover is verschil van mening. CDA en VVD willen het liefst door met een minderheidskabinet dat een volwaardige begroting voor 2007 voorbereidt. Voor de plannen zal steun worden gezocht bij andere fracties. In de praktijk zullen dat vooral LPF, SGP en in mindere mate de CU zijn. De voorzitters van de kleine fracties en de eenmansfracties worden zaterdag bij de koningin verwacht. LPF en SGP voelen veel voor het standpunt van CDA en VVD dat de huidige ploeg doorgaat als minderheidskabinet om het economisch herstel verder vorm te kunnen geven.

Dat er vervroegde verkiezingen worden uitgeschreven, is zeker, maar er is nog geen exacte datum. De oppositie wil zo snel mogelijk naar de stembus, maar het CDA is voor uitstel tot november. Dat lijkt op dit moment het meest waarschijnlijk.

Het kabinet kwam plotseling aan een zijden draad te hangen doordat de fractie van D66 in een historisch marathondebat in de nacht van woensdag op donderdag meestemde met een motie van wantrouwen van de oppositie tegen minister Verdonk. Weliswaar haalde de motie geen meerderheid, maar het meestemmen van D66 veroorzaakte een zware crisis. Toen CDA en VVD weigerden Verdonk op te offeren, zegde D66-fractieleider Van der Laan het vertrouwen in het kabinet op. De bewindslieden van D66 bleken donderdag volledig achter het standpunt van de fractie te staan dat Verdonk weg moest. De breuk in de coalitie maakt nieuwe verkiezingen onvermijdelijk.

Tot ergernis en woede van CDA en VVD waren vicepremier Brinkhorst (Economische Zaken), minister Pechtold (Bestuurlijke Vernieuwing) en staatssecretaris Van der Laan (Mediazaken) in eerste instantie niet van plan hun posten op te geven. Zij wilden deel blijven uitmaken van een demissionair kabinet zodat Pechtold als nieuwe partijleider zijn status als minister zou behouden. Dat werd in D66-kring vooral van belang geacht met het oog op de verkiezingsstrijd. Een minister genereert meer media-aandacht dan een ambteloze lijsttrekker.

CDA en VVD doorkruisten de plannen van de D66-top door het vertrek van Brinkhorst, Pechtold en Van der Laan te eisen. Die kozen daarop eieren voor hun geld. Door hun vertrek kan een minderheidskabinet worden gevormd dat meer doet dan alleen „op de winkel passen.” Minister Donner (Justitie), die de belangrijkste adviseur is binnen het CDA, vindt zo volwaardig mogelijk verder regeren van belang voor de militaire missie in Uruzgan. Ook economisch gezien vindt hij een beleidspauze ongewenst.

De teleurstelling bij CDA en VVD over het optreden van coalitiegenoot D66 is groot. Verhagen vindt het „onbegrijpelijk” dat D66 heeft aangestuurd op de val van het kabinet, „net nu we beginnen te oogsten.” De juist donderdag aangetreden VVD-fractievoorzitter Rutte noemde het optreden van D66 „schandalig.” Zijn eerste speech als Kamerlid was tijdens een kort debat donderdagmiddag over de mededeling van Balkenende dat het kabinet geen uitvoering zou geven aan de motie van wantrouwen tegen Verdonk omdat die niet werd gesteund door een meerderheid in het kabinet.

D66 wilde Verdonk wegsturen omdat zij niet wilde toegeven te hebben gefaald in de kwestie-Hirsi Ali. De minister moest onder druk van de Kamer terugkomen op haar eerdere constatering dat Hirsi Ali ten onrechte een Nederlands paspoort was toegekend. Volgens D66 zou het nooit zo ver zijn gekomen als Verdonk beter onderzoek had gedaan. Ook de verklaring die Hirsi Ali ondertekende, zat D66 dwars. Balkenende gaf donderdagochtend aan het eind van het debat over deze kwestie per ongeluk toe dat de verklaring deel uitmaakte van een deal met Verdonk.