Met een zucht, zowel van verlichting als van inwendige geprikkeldheid, sloot ik de lezing af van een kersvers boek van „een bèta-gelovige.” Aangezien ik zelf ook tot deze categorie gerekend mag worden, begon ik met spanning te lezen. De teleurstelling was compleet. Johan Blok, van 1965 tot 1987 hoogleraar in de biofysica aan de Vrije Universiteit, stelde zich de vraag hoe het mogelijk is als „modern wetenschapper” nog een band te onderhouden met de kerk. Hij zette zich aan een religieuze zoektocht: „zonder stichtelijkheden, zonder respect voor heilige huisjes -ook die van mijzelf!- en zonder mij te beroepen op kerkelijke autoriteiten uit heden of verleden.”

Het resultaat van de speurtocht legde hij vast in dit boek, onder de titel ”Denkend en zoekend geloven. Speurtocht van een bèta-gelovige”. Hij merkt op dat het schrijven van dit boek voor hemzelf veel „nut en plezier” opleverde, hoewel hij er rekening mee houdt dat het voor anderen „onverteerbaar” zal zijn. Welnu, tot die anderen behoort schrijver dezes.

Rationeel
De opzet van Bloks boek is dat hij rationeel inzichtelijk wil maken waarom hij de kerk, waarin hij is opgegroeid (de Gereformeerde Kerken) niet wil verlaten. Met de „emotionele aspecten” heeft hij zich niet bezig willen houden. Zijn empirische benadering waarin hij binnen de natuurwetenschap heeft geopereerd op de grens van diverse vakgebieden, heeft hij ook gehanteerd als hij zich bezighield „met mensen en hun godsdienst.”

Hij noemt de materie mysterieus en fundamenteel ondoorgrondelijk, maar in zijn rationele benadering van het christelijk geloof lijkt alle ondoorgrondelijkheid verdwenen. Uitgaande van de evolutieleer komt hij tot de uitspraak dat in een vroege fase van de menselijke evolutie zich kennelijk, al of niet via natuurlijke selectie, een „oergeloof” heeft ontwikkeld. Hoe dan de Bijbel is ontstaan? De Tora noemt hij „een plakboek”, samengesteld uit verschillende bronnen van verschillende godsdiensten en tenslotte heilig verklaard. Die heiligverklaring heet zelfs „onzinnig.” Vanwege het oergeloof zijn mensen ook vertrouwen gaan stellen in de Bijbelse verhalen, zo zelfs dat ze voor hen „echt gebeurd” zijn.

Ik wil hier geen complete opsomming geven van de woorden die de auteur dan voor het karakter en de inhoud van de Schrift gebruikt. Ik noem er enkele: „symboliserende vorm”, „koffer vol verhalen”, „sagen”, „legenden”, „mythologisch verhaal.” En daarom -zegt de auteur in een speciaal vetgedrukte zin- is er geen reden om „je geloof te verliezen” bij kennisneming van de resultaten van de moderne wetenschap.

Het Godsbeeld van de auteur is overeenkomstig zijn Schriftvisie. Hij komt niet verder dan „een ondoorgrondelijk mysterie.” De Almachtige God is „een kooiconstructie.” Dat de Eeuwige ondoorgrondelijk is zal waar wezen, maar Hij heeft Zich wel geopenbaard in Zijn Woord. Dat element mankeert totaal in dit boek, evenals het Bijbelse gegeven dat de Heilige Geest schrijvers tot de teboekstelling van die Openbaring heeft geïnspireerd en dat het de Geest ook behaagt door de kennis van het Woord zalig te maken wie geloven.

Gesneuvelde dogma’s
Het is vermoeiend hier op te sommen wat er bij de schrijver allemaal sneuvelt als het gaat om de inhoud van het geloof. De „christelijke hemel” is niet Bijbels, al is deze „voor veel nabestaanden een onmisbare mythe”, ook reïncarnatie is een mogelijkheid. In het Apostolicum is sprake van „de centrale christelijke mythologie”. Christus heeft Zichzelf nooit als Gods Zoon gezien. De geboorte uit een maagd heet „legende”. Bij wonderen van Jezus heet het zo te zijn dat Jezus het charisma bezat om mensen „zelfrespect en psychisch evenwicht” terug te geven, waardoor lichamelijke klachten kunnen verdwijnen. Jezus was „een sterke persoonlijkheid”. Het verhaal over de Opstanding betekent dat de geest van Jezus na Zijn dood ook Zijn volgelingen nog is blijven bezielen (de oude vrijzinnige gedachte). Het feit dat God niet de bewerker is van rampen ziet hij als „aspect van de verzoening tussen God en mensen.” Het visioen van Paulus op de weg van Damascus staat in verband met meer algemeen menselijke „bewustzijnsverandering.”

Wat blijft er nog over van het christelijk geloof? Daarmee sluit het boek af. Liever dan uit te zoeken welke dogma’s hij nog kan aanvaarden en welke niet -het ene na het andere dogma is dan al gesneuveld- laat Blok zich rechtstreeks inspireren door „het bijbelse verslag van de menselijke zoektocht die begon met de ontdekking dat het zin heeft God als bevrijder te ervaren.” Die bevrijdende God gaat zelfs „boven het christendom uit.” Deze visie houdt hem bij de kerk, ondanks „de onhoudbare opvattingen” die binnen zijn (nu) protestantse kerk in zwang zijn. Hij heeft zelfs grote sympathie voor mensen, „die zonder behoefte aan analyse vanuit hun orthodoxe traditie in de kerk meedoen.” Aan religieuze ervaring -bovennatuurlijk noemt hij deze- zoals in „bevindelijke kringen in Zuid-Holland en Zeeland” heeft hij geen behoefte.

Intussen roept de auteur telkens weer de gedachte op dat hij er in zijn boek blijk van geeft de Bijbel pas echt te verstaan en dat andere (orthodoxe) opvattingen berusten op niet-Bijbelse, dogmatische, leerstellige interpretaties.

Geestloos
Ik kenschets het boek als bekentenissen van een minimumbelijder. Het is een geestloos boek, een ontmanteling van het christelijk geloof. De auteur heeft door zijn rationele benadering van Bijbel en geloof geen enkele ruimte gelaten voor de kracht en de (over)macht van de Heilige Geest, zowel bij de wording van de Schrift als bij de wekking van geloof. Daarom kan ik er niets goeds in ontdekken. Ook al heeft de schrijver zich grondig in het verschijnsel religie verdiept, met overigens vooral oriëntatie op vrijzinnige en joodse denkers, ik heb er geen goed woord voor over. Men begrijpe de woordspeling. Dat de uitgever een imprint is van VU uitgeverij maakt het geheel nog schrijnender.