Een parlementaire meerderheid voor de nieuwe regelgeving tekent zich vooralsnog niet af, maar het debat is geopend.Ze zal het tijdens het lange gesprek in haar werkkamer in het Brusselse Senaatsgebouw diverse keren herhalen. Dat het verzoek tot euthanasie altijd door de patiënt zelf, bij volle bewustzijn, moet zijn aangevraagd. Dat ”de geneesheer” moet controleren of de patiënt aan alle voorwaarden voldoet en dat hij als arts de volledige vrijheid heeft om de levensbeëindiging al dan niet uit te voeren.

VLD-senator Jeannine Leduc hekelt de onjuiste beelden die soms heersen over haar wetsvoorstel. ”Alsof wij zo veel mogelijk mensen door euthanasie willen laten sterven.” Integendeel, benadrukt ze. ”Wij zijn allereerst voor de beste palliatieve zorg, bij voorkeur thuis, door goed opgeleide mensen. Daar moet de regering de nodige financiële middelen voor vrijmaken. Maar wat als de draagkracht van een ongeneeslijk zieke opgebruikt is?” Voor Leduc staat het als een paal boven water dat er ook voor demente mensen en minderjarigen een euthanasieregeling moet komen.

Het ziet er vooralsnog niet naar uit dat Leduc een meerderheid achter zich krijgt voor de nieuwe voorstellen, maar het maatschappelijk debat is er. Voor- en tegenstanders voeren in de kolommen van de Belgische kranten hevige discussies. En toen de Belgische kardinaal Danneels in zijn Kersthomilie de nieuwe wetsvoorstellen hekelde, drong dat -tezamen met de felle reacties daarop- tot ver buiten België door in de nieuwsrubrieken en kranten.

Hoewel de VLD ”sterk aanvoelt” dat het grootste deel van de Belgische bevolking achter haar voorstellen staat, vindt ze de grootste oppositiepar tij CD&V (Christen-Democratisch & Vlaams) op haar pad. Ook de Waalse partijen, waaronder de liberale evenknie van de VLD in Wallonië, de MR, staan niet te springen.

De socialistische coalitiegenoot SP.A (Socialistische Partij Anders) schaart zich wel achter de plannen. De partij diende zelf ook twee wetsvoorstellen in om euthanasie bij dementerenden en minderjarigen toe te staan. Inhoudelijk leunen die dicht aan tegen de voorstellen van Leduc.

Het Belgische parlement ging in mei 2002 akkoord met een euthanasiewet waar de thema’s die nu voorliggen bewust uit gelaten zijn omdat daarvoor toen geen consensus te vinden was. VLD en SP.A zetten graag vaart achter het dichten van de ”hiaten” in de euthanasiewet. Volgend jaar zijn er verkiezingen en het is niet denkbeeldig dat CD&V dan weer in het kabinet belandt. Het is duidelijk dat de voorstellen dan voorlopig weer de ijskast in kunnen.

De huidige paarse regering-Verhofstadt is bijzonder actief geweest in het doorvoeren van ethisch gevoelige wetgeving. Na de euthanasiewet van 2002 volgde in 2003 de legalisering van het homohuwelijk -waar overigens ook de christendemocraten vóór stemden- en in april dit jaar de toestemming aan homoparen om kinderen te adopteren.

Hypocriet
Volgens de huidige wet mag euthanasie worden uitgevoerd bij een persoon die niet meer ”bewust” is en een wilsverklaring heeft opgesteld. Leduc stelt voor deze bepaling te wijzigen in ”als de patiënt zich niet meer bewust is van eigen persoonlijkheid.” De huidige formulering wekt de suggestie dat enkel comateuze patiënten in aanmerking komen voor euthanasie, constateert ze. Maar ook patiënten die een hersenbloeding hebben gehad, alzheimer hebben of dement zijn kunnen ondraaglijk lijden zonder dat zij zich in comateuze toestand bevinden, stelt Leduc.

De voorgestelde formulering is volgens de senator niet te vaag. Ze benadrukt dat er ook in de nieuwe wetsvoorstellen wel degelijk strikte voorwaarden bestaan. ”Er moet duidelijk sprake zijn van ondraaglijk lijden, of dat nu fysiek is of psychisch.”

Nadrukkelijk: ”Alleen onder díé voorwaarde. Het is dus niet zomaar ogen dicht, lippen toe wanneer dat ons uitkomt, zoals Danneels doet voorkomen. Mensen kiezen zelf in welomschreven omstandigheden die in de wilsbeschikking staan. De arts controleert of de patiënt wel aan alle voorwaarden voldoet. Bij psychisch lijden moeten nog eens twee andere artsen toezien of de patiënt aan alle voorwaarden voldoet. Het resultaat van de euthanasiewet is juist dat misbruik wordt uitgesloten.”

Ze beklemtoont dat er in een fors deel van de Belgische sterfgevallen levensverkortende maatregelen zijn genomen. ”Ik wil dat men niet hypocriet doet. Als men nu iemand platspuit, heet dat weliswaar geen euthanasie, maar het is alleen een tragere vorm van levensbeëindiging. Of men sluit vocht en voeding af, zodat iemand uithongert en uitdroogt.” Na een korte stilte: ”Vind je dat humaan?”

Symboolwetgeving
Medisch jurist Herman Nys van het Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht van de Katholieke Universiteit Leuven ziet niets in de voorstellen. De regelgeving rond euthanasie is voor hem niet meer dan symboolwetgeving. ”Ik voorspel dat de euthanasiewetgeving over tien jaar achterhaald is omdat ze onwerkbaar blijkt. Deze problematiek is niet in bepalingen te vangen.”

Nys is van menig dat er een principiële grens wordt overschreden bij euthanasie voor dementerenden. ”Formeel is de dood door de patiënt gewenst omdat er een wilsverklaring ligt, maar iemand anders dan de patiënt moet op een bepaald moment de beslissing nemen. De arts moet zich bovendien al bereid verklaren tot euthanasie op een moment dat dit nog niet nodig is.”

Hij stelt dat de wetsvoorstellen een verkeerd signaal uitzenden, omdat ze zijn ingegeven door onderliggende oordelen over de kwaliteit van leven. De bescherming van de allerzwaksten komt volgens hem op losse schroeven te staan.

Voor de jurist is het nog geen uitgemaakte zaak dat dementerenden lijden. ”Uit een Nederlands onderzoek blijkt dat de meeste verpleeghuisartsen van mening zijn dat lijden bij dementerenden ondraaglijk en uitzichtloos kan zijn, maar daarover wordt verschillend gedacht. Ik vind het een reële vraag of men niet méér bekommerd is om het lijden van de omgeving die het niet meer aan kan zien, dan om het lijden van de patiënt.”

Met het voorstel van Leduc om de patiënt recht te geven op uitvoering van de euthanasieverklaring wordt nog een principiële grens overschreden, aldus Nys. Momenteel is een arts die weigert euthanasie uit te voeren al verplicht het dossier aan een andere arts over te dragen, maar Leduc wil absolute zekerheid inbouwen door onomwonden van een recht daartoe van de patiënt te spreken. ”Een recht van een patiënt houdt in dat er aan de kant van de arts een plicht ligt. De voorstellen zeggen het niet met zo veel woorden, maar het ligt in de logica ervan dat een arts straks nauwelijks meer onder het uitvoeren van euthanasie uit kan komen.”

De medisch jurist diept een artikeltje op uit de Vlaamse krant De Morgen, waarin zijn collega aan de Vrije Universiteit Brussel, Wim Distelmans, betoogt dat de wetgever de euthanasiewet moet ”aanpassen of een nieuwe wet stemmen, waardoor patiënten het recht krijgen om euthanasie wettelijk af te dwingen. Nu hebben ze enkel het recht om euthanasie te vragen.” Volgens Nys is de achterliggende gedachte achter de voorstellen van VLD en SP.A daarmee duidelijk verwoord.

Hij ziet dat de positie van katholieke zorginstellingen meer en meer onder druk komt te staan. Steeds vaker hoort hij de argumentatie dat de overheid moet kunnen bepalen wat daar gebeurt, omdat de instellingen voor bijna 100 procent gesubsidieerd worden. Instellingen die euthanasie weigeren, zullen het nog lastiger krijgen, is zijn inschatting.

Palliatieve zorg
Leduc wuift het scenario van Nys weg. ”Wij leggen niemand iets op, ook artsen niet. Maar het is niet aan degenen die anti zijn om te zeggen: jull ie krijgen de mogelijkheid ook niet.” Ze gelooft evenmin dat er een verkeerd signaal van haar wetsvoorstel uitgaat. ”Wij zeggen niet dat er gekozen moet worden tussen euthanasie óf palliatieve zorg, maar pleiten voor palliatieve zorg én, eventueel, euthanasie.” Het zit in de mens om aan het leven vast te houden, benadrukt ze. Niemand kiest lichtvaardig voor euthanasie.

De senator krijgt soms brieven van mensen die haar schrijven dat alleen God het leven mag nemen. Mensen mogen daar niet tussen komen. ”Volgens hen gebeurt het hierna pas echt. Ik geloof dat niet, maar mensen mogen van mij leven en dood in handen van God leggen, als er ook maar ruimte is voor andersdenkenden.”

Van het voorhouden van het gebod ”Gij zult niet doden” is ze niet onder de indruk. ”Ook godsdienstigen hebben wat dat betreft boter op hun hoofd. In Naam van God zijn heel wat mensen gedood.” Euthanasie is niet primair een discussiepunt tussen gelovigen en niet-gelovigen, ontdekte ze. ”Vroeger dacht ik altijd dat de scheidslijn bij euthanasie lag tussen vrijzinnig denkende mensen en gelovigen, maar het wordt me steeds duidelijker dat die ligt tussen mensen die het geluk hebben gehad geen ondraaglijk lijden van dichtbij te hebben meegemaakt en zij die dat wel hebben ervaren.”

Volgens Leduc kiest ”ieder zinnig mens” eerst voor goede palliatieve zorg, zeker wanneer het om kinderen gaat. Daarom wil ze echter ook een oplossing voor de ”ongeveer 250 kinderen” in België die werkelijk ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Kinderen die zo lijden euthanasie ontzeggen is ”egoïstisch”, meent de senator. ”Een lijdend kind van zelfs zes of zeven jaar is veel rijper dan zijn kalenderleeftijd. Het is zich door de aftakeling zeer bewust van zijn situatie.” Zelfs de ouders kunnen hierin volgens Leduc niet het laatste woord hebben.

Daarom is het volgens haar ook niet vreemd dat kinderen straks niet hun eigen bankrekening mogen openen, maar wel mogen beslissen over dood en leven. ”Let wel: als zij ongeneeslijk ziek zijn en ondraaglijke pijn lijden die niet meer gelenigd kan worden. Ouders laten hun kinderen los als ze moeten meemaken dat hun kind echt niet meer kan en alles met pijn gepaard gaat. Zoiets staat los van alle andere beslissingen. De rijpheid van kinderen en jongeren is door het lijden op dit gebied vaak veel groter dan van sommige volwassenen.”

Leven als geschenk
Pal achter de imposante Baafskathedraal van Gent staat de statige woning van bisschop Luc Van Looy. In de ontvangstkamer probeert hij het kerkelijk standpunt tegenover de nieuwe wetsvoorstellen zo goed mogelijk te verwoorden. De informeel geklede opperherder van het bisdom Gent kiest zijn woorden zorgvuldig, nadenkend.

Hij wil vooral ”vragen stellen” en ”aan het denken zetten”, en niet zozeer met een afgerond oordeel komen. Een van zijn belangrijkste vragen betreft het mensbeeld dat achter het voorstel zit. ”Hoe zie je de -gebrekkige- mens? Vanuit een christelijk standpunt tracht ik te kijken naar het model van de mens Jezus van Nazareth. Dan zie ik dat Hij het plan van God volvoert om de mensen te redden. Daar zit geen enkel egoïstisch element in. Hij is op geen enkele wijze op Zichzelf georiënteerd. Ik vrees dat bij elk voorstel tot euthanasie er wel egoïstische motieven meespelen als ”ik kan het niet meer aan” of ”ik kan het niet meer aanzien”.”

Van Looy is van mening dat het recht op dood en leven nooit op iemand anders overgedragen kan worden, zoals dat moet gebeuren bij euthanasie bij dementerenden. ”Daar doet de wens van de patiënt niets aan af. Wanneer uw moeder de wens geuit heeft dat zij op dat en dat moment met een pistool doodgeschoten wil worden, doet u dat toch ook niet? Toestemming daarvoor komt nooit door het parlement. Maar is dat zo veel anders?”

God is bij de vragen rond leven en dood uitgeschakeld, constateert de bisschop. ”Leven en dood overstijgen ons. We hebben het leven gekregen. Daar hoort respect tot de Schepper van mijn leven bij. Doordat God uit het plaatje is verdwenen, is de verantwoordelijkheid van leven en dood in onze eigen schoot geworpen. Wanneer dat te zwaar begint te wegen, proberen we de verantwoordelijkheid te verlichten door de ander voortijdig uit te schakelen.” Peinzend: ”Maar dat kun je zo alleen maar als gelovige zeggen. In het maatschappelijk debat spelen dergelijke overwegingen niet meer mee.”

Is het soms niet barmhartiger om mensen uit ondraaglijk lijden te verlossen? ”Ik geloof dat de vraag niet meer wordt gesteld waar mensen met aandacht en liefde verzorgd worden. Met palliatieve zorg is steeds meer pijn te bestrijden. De roep dat het niet meer hoeft is vaak een schreeuw om aandacht.” Maar als palliatieve zorg nu niet meer helpt? ”Er zijn moeilijke situaties. Wij moeten alles doen om onszelf in te zetten. Maar voor extreme gevallen hoef je de wet niet te veranderen.”

De bisschop is ervan overtuigd dat het leven het uiteindelijk altijd zal winnen. ”Procentueel gezien is het aantal mensen dat gebruikmaakt van euthanasie laag, omdat de mens streeft naar het leven. Dat is zijn mentaliteit.”