Lakeman is niet verbaasd over de Amerikaanse boekhoudschandalen. „Zwendel is van alle tijden. Hij komt in perioden van een stagnerende economie alleen meer naar boven. Gezien de huidige malaise zijn er nog meer zaken te verwachten, want als er problemen zijn, ontstaat bij managers de behoefte de beurskoers wat op te poetsen.”

Deze neiging van bedrijfsbestuurders wordt nog versterkt door de enorme populariteit van de personeelsopties die de managers in de afgelopen tien jaar als extra beloning kregen. „Personeelsleden zouden helemaal geen aandelen in hun eigen bedrijf moeten hebben. Dat lokt alleen maar zwendel uit. Er zijn duizenden aandelen waarin ze kunnen beleggen. Waarom moeten ze dan nou net in dat ene bedrijf hun geld steken? Bovendien is handel met voorwetenschap verboden, en dat wordt nu juist verleidelijk door het bezit van eigen aandelen”, fulmineert Lakeman.

Voorstanders die beweren dat de opties een financiële prikkel zijn voor het personeel om goed te presteren, krijgen van Lakeman te horen dat die betere prestaties pas jaren later misschien tot hogere bedrijfsresultaten leiden. „Dat heeft tot gevolg dat bestuurders toch de aandelenkoers opkrikken omdat hun opties maar een vrij korte looptijd hebben. Ze rommelen op hun balans en resultatenrekening zodat de winst hoger wordt.”

Volgens de SOBI-voorzitter zitten er steeds meer fouten in de jaarrekeningen. Een methode die bijvoorbeeld het nu failliete KPNQwest en het Amerikaanse Xerox toegepast hebben, is het bij elkaar fantaseren van extra omzet. „Als je toekomstige opbrengsten alvast helemaal als huidige omzet boekt, dan wordt je winst een mooi stukje hoger. Maar dat deugt natuurlijk niet, want je moet maar afwachten of dat geld inderdaad binnenkomt.”

Vorig jaar constateerde Lakeman dat de balans van KPN niet klopte. Er stond volgens hem ten onrechte een miljardenbedrag aan goodwill op. Een koper betaalt goodwill -een extra bedrag- voor een over te nemen bedrijf omdat hij in de toekomst een hogere winst verwacht. „Het ging mij niet eens zozeer om de hoogte van het bedrag, als wel om de berekeningsmethode. Die klopte gewoon niet. KPN maakte deze fout bewust om nog een positief eigen vermogen op de balans te krijgen.”

De SOBI-voorzitter liet door zijn advocaat een dagvaarding indienen bij de Ondernemingskamer in Amsterdam. „Het heeft helemaal geen zin om te proberen dat rechtstreeks met KPN te regelen. Het bedrijf zal zeggen dat het alles netjes volgens de boekhoudregels heeft gedaan.” Lakeman verwacht deze zaak te zullen winnen.

Voorlopig heeft de speurder nog werk genoeg. Het gaat bij de fouten in de jaarrekeningen volgens hem niet om incidenten, maar om zaken die de neergang van een bedrijf moeten maskeren. Daar komt bij dat hij zich afvraagt of de Nederlandse wet nog wel van toepassing is op de grote beursgenoteerde ondernemingen. „Steeds meer maken de bedrijven gebruik van Amerikaanse en internationale boekhoudregels. En ja, als je zelf kiest welke regels je uit die buitenlandse systemen pikt, dan kun je pakken wat jou uitkomt. De jaarrekening wordt dan een ”diner à la carte”, maar daardoor wel ondoorzichtiger voor bijvoorbeeld beleggers.”

Nederlandse accountants zijn niet slechter dan hun collega’s elders, vindt Lakeman. „Ze zijn vakkundig genoeg, maar ze hebben zulke slappe knieën. Ze worden betaald door degenen die ze controleren. Niet de bedrijfsdirectie maar de aandeelhouders zouden de accountant moeten aanwijzen die de boeken controleert. Nu voelen managers zich minder verantwoordelijk voor de jaarrekening, want ze verschuilen zich achter de goedkeuring door de accountant. Het publiek krijgt door diezelfde goedkeuring vertrouwen in iets wat het soms niet waard is.” Hij vindt dat er meer druk op accountants moet zijn om zich onafhankelijk op te stellen, desnoods afgedwongen door de tuchtrechter.

Ook de mogelijke belangenverstrengeling tussen een accountant en diens opdrachtgever baart de SOBI-voorzitter zorgen. „Ik ben ervan geschrokken hoe fel de accountants in Engeland enkele dagen geleden reageerden op het voorstel dat een partner, zeg maar een leidinggevende in een accountantskantoor, slechts na een afkoelingsperiode van twee jaar over mag stappen naar een baan bij een klant. Men riep dat dat een inbreuk was op de carrièremogelijkheden. Kennelijk gebeurt het nogal eens. Maar als een accountant bij zijn klant in dienst wil treden, hoe kan hij dan nog onafhankelijk controleren? Het is zo rot als een mispel. Dit is echt een probleem, ook in Nederland.”

Het optreden van Pieter Lakeman wordt door het management van bedrijven met argusogen gevolgd. Sommigen beschouwen hem als een Don Quichot. De persoon in kwestie ziet dat anders. „Daarvoor heb ik toch te veel resultaat op mijn werk. Alle 25 processen op één na heb ik geheel of gedeeltelijk gewonnen.” Hij ziet zichzelf meer als een horzel: lastig, gevreesd, maar ook als iemand die „enigszins succes” heeft, zegt hij glimlachend.

Dit is het tweede deel van een drieluik over de betrouwbaarheid van de accountantscontrole. Morgen secretaris P. L. Legerstee van de Nederlandse Orde voor Accountants (NOvAA).