Op 12 februari 2002 waren honderden journalisten uit de hele wereld naar Den Haag gekomen voor de openingsdag van het proces tegen de ex-president van achtereenvolgens Servië en Joegoslavië. Burgemeester Deetman moest zelfs een rijbaan van een belangrijke doorgaande weg laten afsluiten om parkeerruimte te creëren voor de satelliettransmissiewagens van de vele tv-stations; inmiddels is de aandacht voor het proces tanende, en de weinige journalisten die het proces nog dagelijks volgen, vinden het soms moeilijk uit te leggen wat er gebeurt.De rechters hadden de problemen deels voorzien. De inmiddels overleden voorzittend rechter May wilde eerst een proces houden alleen maar over Kosovo, omdat de zaak anders de omvangrijk zou worden. Maar hoofdaanklaagster Carla Del Ponte drukte met behulp van de Kamer van Beroep van het VN-hof door dat er maar een zaak zou komen, voor oorlogsmisdaden in Kosovo, Kroatië en Bosnië samen.

Daardoor kreeg de complexe zaak een megadossier dat bijna een heel decennium beslaat: van de onafhankelijkheidsoorlog van Kroatië in 1991 tot het hoogtepunt van de Kosovo-crisis met de NAVO-bombardementen in 1999.

Niet alleen de oorlogsmisdaden zelf kwamen aan de orde, met getuigenissen van slachtoffers en ooggetuigen uit plaatsen als Vukovar, Dubrovnik, Sarajevo of Srebrenica. Bij gebrek aan schriftelijke bevelen tot oorlogsmisdaden moesten de aanklagers een verband proberen aan te tonen met Milosevic, die honderden kilometers verderop aan een bureau zat in Belgrado. Politieke intriges moesten worden ontrafeld; er werd gezocht naar parallelle bevelsstructuren, naast de officiële militaire hiërarchie.

Er zijn al bijna 350 getuigen gehoord, die soms wekenlang aan de tand worden gevoeld. Tot de prominente getuigen behoorden de Kroatische president Mesic en Lord Paddy Ashdown, tot voor kort Hoge Vertegenwoordiger van de internationale gemeenschap in Bosnië. De Brit waarschuwde Milosevic (toen nog op het pluche van de macht) dat hij misdaden in Kosovo had gezien en dat de president zou „eindigen in Den Haag” als hij leger en politie niet in toom zou houden.

Ook de gezondheid van de verdachte speelde parten: de inmiddels 64-jarige Milosevic heeft te kampen met hoge bloeddruk en andere kwalen, die al tot meer dan twintig onderbrekingen van het proces hebben genoopt. Ook zijn er om de verdachte te sparen, maar drie zittingsdagen per week. De VN-aanklagers willen daarom dat Milosevic, die erop staat zich zelf te verdedigen, een advocaat krijgt opgedrongen die de verdediging voert zodat hij zelf door minder stress minder vaak ziek wordt.

Over de grenzen van het recht zich zelf te verdedigen, wordt dan ook al jaren getwist tussen de partijen in de Milosevic-zaak. Zij weten zich daarbij in de gaten gehouden door juristen in de hele wereld die het Milosevic-proces als ’proeftuin’ zien voor te toekomstige internationale strafrechtspleging bij het Internationaal Strafhof (ICC), dat eveneens in Den Haag is gevestigd.

Ook prof. Van Genugten, hoogleraar internationaal recht aan de Universiteit van Tilburg, mengde zich in het debat en pleitte ervoor Milosevic een advocaat op te dringen. Daarop heeft hij de nodige reacties gehad, waaruit weer eens blijkt dat „hierover niet heel heldere afspraken zijn in het internationaal recht”.

Het ICC is, in tegenstelling tot de tijdelijke VN-tribunalen, een permanente instelling en moet uiteindelijk wereldwijde bevoegdheid krijgen. Een les uit het Milosevic-proces heeft het Strafhof al getrokken: de processen moeten minder lang duren, aldus in een recent interview de Franse rechter Claude Jorda, die jarenlang president van het tribunaal is geweest en inmiddels tot ICC-rechter is gekozen.

Over de afronding van het Milosevic-proces blijft het ondertussen gissen. Volgens de laatste berekingen van de griffie van het VN-hof heeft hij inmiddels 82,35 procent van de tijd opgesoupeerd die de rechters hem hebben gegeven voor zijn verdediging. Die heeft hij tot nu toe vrijwel uitsluitend besteed aan Kosovo. In de resterende tijd moet hij zich verweren inzake Kroatië en vooral inzake Bosnië, het enige onderdeel van het proces met een aanklacht wegens genocide (volkenmoord).

Wat moet er gebeuren als - waarschijnlijk ergens in de lente - de tijd op is? Volgens de aanklagers moeten de rechters dan zeggen: „Het zij zo!”, als Milosevic zelf zo zijn verdediging heeft georganiseerd dat Kroatië en Bosnië amper aan bod komen. Maar de vraag is of de rechters de zaak dan zomaar afkappen, wetende dat de wereld meekijkt.

Als Milosevic klaar is met zijn verdediging, kunnen de aanklagers in een tweede ronde hun ’repliek’ presenteren; daarna krijgt Milosevic eventueel nog gelegenheid tot een ’dupliek’. Het vonnis wordt dan ook niet voor 2007 verwacht.