Titel: ”V-Mann Gottes und der Abwehr. Dietrich Bonhoeffer und der Widerstand”
Auteur: Sabine Dramm
Uitgeverij: Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh, 2005
ISBN 3579071173, 303 blz.
Pagina’s: € 22,95; ”Dietrich Bonhoeffer. Bilder eines Lebens”, door Renate Bethge en Christian Gremmels; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh, 2005; ISBN 3579071130; 160
Prijs: € 29,95;Titel: ”Bonhoeffer ontdekken”
Auteur: Werner Milstein
Uitgeverij: Ten Have, Kampen, 2005
ISBN 90 259 5525 8
Pagina’s: 96
Prijs: € 11,90;

Titel: ”Beter dan het leven. Preken in de crisisjaren”
Auteur: Dietrich Bonhoeffer, uitg. Ten Have, Kampen, 2005; ISBN 9025954863; 133 blz.; € 14,90; ”Door goede machten trouw omgeven”, door Dietrich Bonhoeffer
Uitgeverij: Ten Have, Kampen, 2006
ISBN 90 259 56130, 43 blz.
Pagina’s: € 12,90;

”De vitale vragen van Bonhoeffer”, door Herman Wiersinga; uitg. Meinema, Zoetermeer, 2006; ISBN 9021139944; 175
Prijs: € 15,90.

De honderd jaar geleden geboren theoloog en verzetsman Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) was de afgelopen maanden goed voor tal van uitgaven. Opmerkelijk dat iemand zestig jaar na zijn dood zo veel publicitaire aandacht trekt. Om van de achttien delen verzameld werk maar te zwijgen. De waardering voor de theoloog is ook nu weer divers.

Het aantal biografieën van Bonhoeffer is inmiddels al zo groot dat de kans klein is nog nieuwe feiten te vermelden. Een compleet nieuwe biografie is van de hand van de historicus Ferdinand Schlingensiepen. Hij geeft een chronologisch overzicht van het leven van Bonhoeffer, van zijn jeugd tot aan zijn terechtstelling. Hij laat de biografische feiten spreken, die geplaatst worden in het kader van de tijd. De auteur is een kenner van het werk van Bonhoeffer. Hij staat aan de wieg van het Bonhoeffer Gesellschaft en was betrokken bij het eerste internationale Bonhoeffercongres in 1972.

Het geheim van Bonhoeffer is volgens Schlingensiepen zijn intellectuele nieuwsgierigheid, een „onomkoopbaar gevoel voor recht en onrecht” en moed voor het nemen van beslissingen die voor hem niet gemakkelijk zijn of zelfs gevaarlijk zouden kunnen worden. „Daarin is Bonhoeffer een voorbeeld en is hij ook voor mensen die niets meer van de kerk verwachten interessant.”

Dr. Sabine Dramm heeft zich ook veel met Bonhoeffer beziggehouden. Zij beschrijft in ”V-Mann Gottes und der Abwehr” vooral de periode waarin Bonhoeffers verzet tegen Hitler vorm kreeg. Bonhoeffer heeft nooit een uitgewerkte theologie van het verzet ontwikkeld. „Bonhoeffer was niet de theoloog van het verzet, maar een theoloog ín het verzet.” Het is merkwaardig, zo constateert zij, dat we tot op de dag van vandaag niets weten van Bonhoeffers concrete verzetsactiviteiten. Zijn bijdrage ligt niet zozeer in een kwantitatief meetbare bijdrage aan het verzet tegen het naziregime, maar veel meer in de ethische fundering ervan.

Zuivere martelaar
Bonhoeffer is belangrijker in dat wat hij gezegd heeft, dan in dat wat hij gedaan heeft, aldus Dramm. Hij was vooral beschikbaar als intellectueel zielzorger, biechtvader en geestelijk begeleider. Het was zijn zaak om het geweten te bevrijden. Ook is hij niet het prototype van een zuivere martelaar, maar een man van vlees en bloed, die niet de dood zocht, maar wilde leven, trouwen, werken, kortom: gewoon een toekomst wilde hebben.

In de sfeer van de biografieën verschenen verder twee uitgaven die vooral gericht zijn op een relaas van de hoofdfeiten, vergezeld van vele illustraties. Een prachtig kijkboek is van Renate Bethge en Christian Gremmels, ”Dietrich Bonhoeffer. Bilder eines Lebens”, overigens ook bij Ten Have vertaald. Het geeft in woord en beeld een overzicht van het leven van Bonhoeffer. Het bevat nog niet eerder gepubliceerde foto’s.

Een vergelijkbaar boekje is van de hand van Werner Milstein. Hij heeft aan de hand van de foto’s van het boek van Bethge en Gremmels een vlot geschreven portret van Bonhoeffer gemaakt. Voor een eerste kennismaking met Bonhoeffer is dit boekje erg geschikt.

Uitgeverij Ten Have verraste in het verleden al met tal van vertalingen van werk van Bonhoeffer, waaronder ”Verzet en overgave” en ”Navolging”, twee prachtwerken in uitstekende vertaling. Veel bekendheid geniet ook het ”Brevier”, een selectie van gedeelten van Bonhoeffers werk voor iedere dag.

Preken
Nieuw is de uitgave ”Beter dan het leven”. Het betreft een aantal preken uit de crisisjaren van 1931 tot 1933. Bonhoeffer snijdt daarin thema’s aan zoals werkloosheid, armoede, moedeloosheid, oorlogsdreiging en het opkomende nationaalsocialisme. De preken zijn verrassend bij de tijd, scherp ontmaskerend wat de tijdgeest betreft, maar altijd gevoed vanuit een geestelijke inspiratiebron. Bonhoeffer wist zich als een eenling in zijn kerk en herkende zich in de taak van een ziener. Juist omdat de ziener van het volk houdt, is hij ziener geworden. „Wie liefheeft ziet scherp. Een ziener is nooit populair geweest.”

De preken beklemtonen het kruis en de navolging als kenmerkend voor de christen. „Gods weg door de wereld leidt tot het kruis en via het kruis tot het leven. Daarom moeten wij niet verontrust zijn, maar trouw blijven.” „Hoe meer hartstocht, hoe getrouwer zal de kerk van Christus aan haar Heer verknocht zijn en zijn woord van vrede verkondigen, of men nu gesmaad of vervolgd wordt. Ze weet dat ook haar Heer aan het kruis heeft gehangen.”

Ten Have gaf ook het gedicht ”Door goede machten trouw omgeven” uit. „Hier zijn nog een paar regels, die mij de laatste avonden zijn ingevallen. Ze zijn een kerstgroet voor jou, onze ouders en zuster”, schreef Bonhoeffer in de brief die hij vanuit gevangenschap aan zijn verloofde verstuurde. Drie maanden later, op 9 april 1945, werd hij door de nazi’s vermoord. Het gedicht is een getuigenis van kracht, moed en vertrouwen. In dit boek wordt de tekst van het gedicht afgewisseld met biografische feiten en andere citaten uit zijn werk. Vooral de gedeelten uit de brieven aan zijn verloofde, aan wie hij zijn jawoord gaf maar die hij daarna nooit meer ontmoette, zijn indrukwekkend.

Verdeeld
Dat over de erfenis van Bonhoeffer de meningen verdeeld zijn, is de afgelopen decennia wel gebleken. Zowel ’rechts’ (Huntemann) als ’links’ (John A. T. Robinson, Sölle et cetera) beroept zich op hem. Dr. Herman Wiersinga, gepromoveerd op een omstreden proefschrift over de verzoening, is een typisch voorbeeld van de progressieve stroming die zich op Bonhoeffer beroept, getuige zijn nieuwste boek ”De vitale vragen van Bonhoeffer.”

Hij ziet in Bonhoeffer een voorbeeld om te theologiseren in de context van vandaag. De opschudding die Bonhoeffer teweegbracht in de westerse kerk en theologie bracht volgens Wiersinga een omkeer in de geloofsvoorstellingen die nog altijd van kracht is en uitdaagt tot voortdurende verantwoording. Bonhoeffer stelde: „We moeten riskeren aanvechtbare dingen te zeggen, als daardoor de vitale vragen maar weer aan de orde komen.” „De kerk moet loskomen uit haar verstarring. We moeten weer buitenlucht ademen, dialogiseren met de wereld.”

Welnu, dat zijn opmerkingen die theologen in de jaren zestig en zeventig aanspraken. Het is echter wel de vraag hoe die opmerkingen uitgewerkt worden. Natuurlijk moet een verstarde kerk uitgedaagd worden als daarmee de kerk (en voor Bonhoeffer ook de wereld) gediend zou worden. Bonhoeffer wilde immers vragen stellen die voor wereld en kerk van levensbelang zijn. In de tijd dat Wiersinga theologie studeerde, direct na de oorlog, was Bonhoeffer een inspiratiebron: niet zozeer zijn antwoorden, als wel zijn houding van onbekommerd vragen stellen.

Mondige wereld
Van de inspiratiebron die ik bij Bonhoeffers persoonlijk (gebeds)leven en zijn omgang met God aantref, vind ik bij Wiersinga echter weinig terug. Wiersinga heeft van Bonhoeffer geleerd genoegen te nemen met het postmoderne besef dat we slechts fragmenten van de waarheid zien. Aansprekend was het breken van Bonhoeffer met een dubbelwereld, het denken in twee ruimten, het verbannen van alle soorten van metafysica, en het zoeken van gerechtigheid op de aarde. De uitspraak van Bonhoeffer dat we in een mondige wereld leven, heeft Wiersinga de vrijmoedigheid gegeven de stap te zetten naar een ’opener’ benadering van de omringende wereld.

De vragen van de verlichting en mondigheid serieus nemen, is één zaak. Wiersinga’s conclusie om ”het staat in de Bijbel” of ”het is aan de kerk geopenbaard” te vervangen door minder objectieve criteria, zoals denkbaarheid, voorstelbaarheid, ervaarbaarheid en werkbaarheid, is een andere zaak. Dat laatste is echter niet meer het spoor van Bonhoeffer. Erg bont maakt Wiersinga het als hij schrijft: „Ik ben niet meer dan een agnost: ik ben niet zeker van Gods bestaan. Ik weet Hem evenmin treffend of ook doeltreffend te beschrijven. Ik heb hooguit vergelijkingen (metaforen) bij de hand.”

Het blijkt altijd moeilijk om te leven in het spanningsveld tussen enerzijds kerk te zijn vanuit een levende verbondenheid met Christus en anderzijds het Evangelie te communiceren in een mondige wereld. Christen-zijn betekent volgens Bonhoeffer niet op een bepaalde manier religieus te zijn, maar betreft het mens-zijn zonder meer. Het gaat om de hele mens, stelt Wiersinga. Dat is juist. Onjuist is als hij zegt dat Bonhoeffer niet denkt aan substantiële verschillen tussen God en mens, maar aan functionele verschillen. God bestaat volgens Wiersinga functioneel in zijn „er zijn voor anderen.” Ook het politieke engagement voert Wiersinga te zeer op.

Overigens erkent Wiersinga wel dat er een ingrijpend verschil is tussen Bonhoeffers godsgeloof en dat van velen van Wiersinga’s eigen generatie. Ik meen dat er een wissel om is gegaan wanneer het christocentrisch spreken van Bonhoeffer, ook in gebed en meditatie, bij veel moderne theologen verruild is voor een horizontaal christendom.

Bonhoeffer blijft een intrigerend theoloog over wie de meningen voorlopig over verdeeld blijven. De nu verschenen boeken bieden genoeg materiaal om tot een heldere oordeelsvorming te komen. Bonhoeffer is niet zo maar een theoloog, hij leefde naar wat hij beleed. Alleen om die reden verdient hij al navolging.