Het is tegenstrijdig. Jan van Riebeeck wilde zijn leven lang eigenlijk weg van Kaap de Goede Hoop, de nederzetting die hij zelf gesticht had. Regelmatig vroeg hij zijn ’bazen’ in Amsterdam om overplaatsing. Toch heeft juist de Kaap hem bekendheid gegeven en had hij daar uiteindelijk ook de meeste betekenis. En nog is Van Riebeeck tussen wal en schip gevallen, zegt Willem Pieter van Ledden. „Voor mij is Jan van Riebeeck een van de dienaren van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, iemand die in de zeventiende eeuw bij een grote onderneming werkte. Hij moest roeien met de riemen die hij had. Amsterdam zag er met zijn grachtenpanden welvarend uit, met geld van overzee. Maar ver van huis stonden mensen als Van Riebeeck voor weinig eenvoudige taken.”

Heel uitgesproken is Willem Pieter van Ledden over zijn onderzoeksfiguur Jan van Riebeeck niet. „Ik neem niet duidelijk stelling. Dat doe ik bewust niet, omdat ik beschouwend schrijf en juist naar voren wil laten komen hoe anderen door de tijd heen, in de twintigste eeuw, Van Riebeeck beoordeelden.”

Volgens Van Ledden, die zich op Van Riebeecks Afrikaanse periode heeft gericht, is de man tussen wal en schip is gevallen. Zo noemt hij zijn boek ook: ”Jan van Riebeeck tussen wal en schip”. Hij laat het werk bij uitgeverij Verloren verschijnen, nadat hij voor zijn studie geschiedenis in 2004 over dit onderwerp in Utrecht een eindscriptie inleverde. „Als persoon heeft Van Riebeeck een symboolfunctie gekregen. Voor de ene partij is hij de stichter van Zuid-Afrika, voor de andere de vader van de apartheid. Tussen die polen zijn nog allerlei varianten te vinden.”

Christelijke wereld
De groep die vindt dat met Van Riebeeck de christelijke westerse beschaving in Zuid-Afrika zijn entree maakt, dicht hem passende karaktereigenschappen toe: deugdzaamheid, ijver, vroomheid, durf op momenten dat die vereist was. Daar ligt bij een deel van de blanke Zuid-Afrikanen de nadruk op. Van Riebeeck heeft in Zuid-Afrika meer betekenis dan in Nederland.

Toen in Nederland rond 1900 het nationalisme opkwam, groeide de belangstelling voor Boeren die tegen Britten vochten. Voor Jan van Riebeeck kwam later pas interesse, met een hoogtepunt rond het herdenkingsjaar 1952. De aandacht bleef, maar Van Riebeeck moest genoegen nemen met een plaatsje op de tweede rang, achter figuren als Piet Hein en Jan Pieterszoon Coen. Na 1952 neemt de interesse snel af. Van Ledden schrijft dat toe aan de twijfel over en later de aversie tegen het apartheidssysteem. Intussen is het opmerkelijk dat Nederlanders omstreeks 1900 Kruger bejubelen, in 1952 Jan van Riebeeck en rond 2000 Nelson Mandela. Het kan verkeren.

Voor de tegenbeweging is Van Riebeeck het symbool van eeuwenoude onderdrukking. Van Riebeeck belichaamde voor deze groep het begin van onderdrukking van Afrikanen, Indiërs en kleurlingen in Zuid-Afrika. Ze tekenden hem als een corrupte man en zoomden in op het feit dat hij eens van privéhandel beschuldigd is, wat door de VOC verboden was.

Ambitieus man
Van Ledden constateert dat de visie op Van Riebeeck meestal meer zegt van de spreker dan van de besprokene. „Zeker in Zuid-Afrika is van Riebeeck op allerhande manieren gebruikt -of liever gezegd misbruikt- in de politieke strijd. De beschrijvingen zeggen meer over de politieke en cultuurhistorische context waarin ze tot stand zijn gekomen, dan over Jan van Riebeeck. Het onderstreept het gelijk van de uitspraak dat alle geschiedenis eigentijdse geschiedenis is.

Je kunt dat goed zien aan de eerste biografie die van hem verscheen, in 1912. Hij heet daar de stichter van Hollands Zuid-Afrika. Dat is vreemd: waarom Hollands Zuid-Afrika? Er was helemaal geen sprake van dat Zuid-Afrika weer een Hollandse kolonie zou worden. Wat blijkt? De auteur was actief in het Algemeen Nederlands Verbond en maakte zich sterk voor de Groot-Nederlandse gedachte, waar ook de Nederlands sprekende Afrikaners in gevat waren.”

Punt is dat van Van Riebeeck erg weinig bekend is. De belangrijkste informatiebron is zijn dagregister, waarin hij of zijn secretaris de belangrijkste gebeurtenissen van dag tot dag noteerde. Maar dan nog is daar Van Riebeecks karakter of levensbeschouwing niet uit te destilleren. „De verslagen en het dagregister die Van Riebeeck heeft nagelaten zijn allemaal officieel van aard. Die laten hooguit zien dat hij een ambitieus man was, omdat hij keer op keer om promotie verzocht. Je kunt er ook in vinden hoe hij met de oorspronkelijke bewoners van de Kaap omging. Net als alle blanken in die tijd had de westerse cultuur voor hem meer rechten dan de inheemse.”

Jan van wie?
Voor Van Ledden was Van Riebeeck vooral een ambitieus man. „Dat was heel bepalend voor zijn karakter. Hij was een harde werker, schatte de mogelijkheden soms positiever in dan reëel was. Geen heel standvastig type, eerder pragmatisch. Het doel van de compagnie ging voor alles. Zijn persoonlijke opvattingen zijn nauwelijks bekend. Zijn levensbeschouwing was christelijk, dat hoorde bij een Hollander van die tijd. Ik denk wel dat het gebed dat hij eens uitsprak in de beeldvorming meer waarde heeft gekregen dan dat voor Van Riebeeck zelf had. Ik zet daar een vraagteken bij. Voor mij is dat gebed te breed uitgemeten. Maar misschien spreek ik nu zelf te veel als een 21e-eeuwer.”

Het Van Riebeeckbeeld van vandaag is volgens Van Ledden het beste te omschrijven als ”Jan van wie?” „We weten niet wie hij is. In zijn geboortehuis in Culemborg werd een paar jaar geleden een tentoonstelling gehouden, met de vraag ”Held of hufter?” Dat ging meer over de beeldvorming dan over Van Riebeeck zelf. Dat is tekenend. Tijdens het VOC-jaar 2002 kwam hij niet of nauwelijks ter sprake. Ook in Zuid-Afrika is er voor hem weinig aandacht. De eigen geschiedenis is daar natuurlijk een heikel punt. Het ANC (African National Congress) probeert het verleden als een soort ”struggle for freedom” neer te zetten, maar de enige die dan zonder problemen overeind blijft is Nelson Mandela. Jan van Riebeeck past niet in zo’n geschiedenis. Met hem is de apartheid begonnen. Hij schermde de kolonie af door een amandelhaag te planten.”

IJverige verslaggever
Van Riebeeck figureert wel in een aantal recente boeken. Dalene Matthee schreef over de dochter van inheemse dienstmeisje in huize Van Riebeeck (”Pieternella van die Kaap”). Hij komt ook voor in ”Stemmen uit zee” van Dan Sleigh. „Misschien is het typerend dat Van Riebeeck daarin niet meer dan een bijrol vervult; de oorspronkelijke bewoners staan centraal. Dan Sleigh uit zich in een interview ook negatief over hem. Hij vindt hem een ijverige verslaggever. Hij zegt: Met zijn ene hand schreef hij zijn dagregister, met zijn andere hand veegde hij de oorspronkelijke bewoners weg.””