Hoe was het gezinsleven van de burgerij in de 19e eeuw? Hoe groeide men op en kwam men aan een levenspartner? Hoe stichtte men een gezin en ging men om met seksualiteit? Pieter Stokvis, docent cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit, probeert daar in zijn boek ”Het intieme burgerleven” een zo betrouwbaar mogelijk beeld van te schetsen. Eerder publiceerde Stokvis een studie over ”Huiselijk leven in de 20e eeuw”. Daarbij maakte hij gebruik van interviews met oudere mensen. Bij een onderzoek naar de 19e eeuw is dat uiteraard niet meer mogelijk. Wel hebben sommige 19e-eeuwers autobiografische geschriften nagelaten, waarin ze meer of minder gedetailleerd vertellen over hun levensloop.

Dergelijke egodocumenten kwamen meer voor en zijn meer bewaard gebleven in de hogere lagen van de maatschappij dan in de arbeidersklasse. De titel spreekt dan ook niet voor niets over het burgerleven. Het bronnenmateriaal is relatief vaak afkomstig van letterkundigen, schrijvers, boekhandelaren, predikanten en predikantsdochters. Daarnaast wordt geput uit etiquetteboeken. Zeker als men die naast elkaar legt, geven die een goed beeld van allerlei verschuivingen.

Mes en vork
Zo moest men volgens de Franse tafelmanieren de vork in de rechterhand houden. Die werd alleen in de linkerhand genomen wanneer men met de rechterhand iets moest snijden. Aan het eind van de 19e eeuw ging men echter in beschaafde milieus over op de Engelse gewoonte om met mes en vork tegelijk te eten.

In de loop van die eeuw gingen steeds meer burgers het delen van eet- en drinkgerei onsmakelijk vinden. Ook besteedde men meer aandacht aan lichaamshygiëne. Baden werd echter lange tijd als frivool beschouwd, zeker door de lagere klassen.

Volgens Stokvis had er in de eeuw na 1830 ook een verpreutsingsproces plaats, dat pas in de jaren zestig van de vorige eeuw radicaal werd doorbroken. Die seksuele revolutie was in vele opzichten geen verbetering, maar in de periode daarvoor was het in allerlei opzichten ook wat. Dat blijkt wel uit deze studie. Van het jonge meisje werd kuisheid verlangd, maar voor jonge mannen uit de liberale burgerij gold bordeelbezoek als tamelijk normaal.

Dienstboden en ander huispersoneel vormden in de 19e eeuw een vanzelfsprekend onderdeel van het huishouden. Zeker bij hogergeplaatsten. Patriciërswoningen waren vaak zo ingericht dat het personeel zijn eigen ingang en zijn eigen trappenhuis had.

Huisgodsdienstoefening
De réveilman Willem de Clercq begon in 1829, in navolging van anderen, huiselijke godsdienstoefeningen met zijn dienstboden. Overigens ontzette hij zich over het feit dat de afgescheiden dienstbode van zijn broer weigerde om op zondag boodschappen te doen. Kennelijk was dat voor hem geen principieel punt en beschouwde hij het als ongepast dat deze ondergeschikte zich zo tegen haar mevrouw opstelde.

Ten aanzien van deze huiselijke godsdienstoefeningen gaf Henricus Vinke, hoogleraar in de theologie, als praktische raadgeving dat wanneer men deze huisdiensten ’s avonds hield, het wenselijk was om de dienstboden te laten staan. Anders zouden zij, vermoeid van het dagelijks werk, allicht in slaap vallen.