Het leven van een boekhandelaar kan spannend zijn: stadsgenoten kunnen de gevel van zijn winkel volkladden met teer, het stadsbestuur boeken uit de zaak in beslag nemen en verbranden en geleerden kunnen zo veel klagen over het beperkte aanbod in de winkel dat zijn vergunning wordt ingetrokken. Het overkwam de achttiende-eeuwse boekverkoper Elie Luzac (1721-1796) allemaal. Rietje van Vliet schreef een boekhistorische studie over deze Leidenaar. Voor een boek van de schrijftafel van de auteur bij de lezer terechtkomt, gaat het langs vele schakels, zoals uitgever, drukker, distributeur en boekhandel. Bovendien maakt de lezer zijn keuze onder meer op basis van advertenties en recensies.

In de achttiende eeuw waren al deze schakels vaak verenigd in één persoon. Elie Luzac is daarvan een mooi voorbeeld. Hij was actief als uitgever, drukker en boekhandelaar. Hij gaf een eigen geleerdentijdschrift uit, dat hij onder meer gebruikte om zijn werken onder de aandacht van het publiek te brengen. Al deze bezigheden worden samengevat met de term boekverkoper. Luzacs leven als boekverkoper staat centraal in de monografie van Rietje van Vliet.

Luzac was niet zomaar een boekhandelaar. Deze zoon van een gevluchte hugenotenfamilie was auteur van geleerde werken, afgestudeerd jurist en actief advocaat. Bovendien mengde hij zich in de politieke twisten tussen Oranjegezinden en patriotten en koos daarbij resoluut partij voor de Oranjes.

Luzac is dus geen onbekende. Het vernieuwende van Van Vliets vlot geschreven studie is de boekhistorische insteek: ze concentreert zich op Luzacs activiteiten als boekverkoper. Die activiteiten stonden uiteraard niet los van Luzacs andere interesses. De hoofdvraag van het boek is dan ook welke doelen Luzac nastreefde. Anders gezegd: welke boodschap wilde hij door middel van zijn uitgaven aan de man brengen?

De opbouw van het boek is thematisch. Na een inleidend hoofdstuk over Luzac en zijn familie volgt het verhaal van zijn beginjaren als boekverkoper, zijn activiteiten in het buitenland, de zakelijke allianties die hij met andere boekverkopers aanging en zijn rol in de politieke conflicten.

Deze indeling weerspiegelt deels Luzacs levensloop: in de tweede helft van zijn leven trok hij zich steeds meer terug uit het eigenlijke boekenvak om zich meer te gaan bezighouden met de politieke strijd. Toch komt de indeling niet helemaal overeen met de chronologie van Luzacs leven. De boekhandel-uitgeverij bleef bestaan en ook in zijn jonge jaren had Luzac zich al bemoeid met actuele politieke discussies. Daarom brengt de opzet met zich mee dat de lezer grotendeels zelf in de gaten moet houden in welke fase van Luzacs leven het verhaal zich bevindt en welke andere thema’s in diezelfde periode speelden.

Buitenlands avontuur
De kracht van het boek is de boekhistorische insteek. Terecht vat de auteur dit studieveld breder op dan onderzoek naar de productie en distributie van boeken alleen. De contextualisering van Luzacs activiteiten als boekverkoper geven de studie een meer dan biografische betekenis. De betekenis van het netwerk van geleerden en boekverkopers (de zogenaamde Republiek der Letteren) voor de uitgevers en de algehele ontwikkeling van de Nederlandse boekenbranche komen duidelijk naar voren.

Het sterkste deel van het boek vind ik het verhaal over Luzacs buitenlandse avontuur. In 1750 vroeg de universiteit van Göttingen de jonge Luzac naar deze Duitse stad te komen om ten behoeve van de universiteit een uitgeverij-boekwinkel in te richten.

Van Vliet laat, mede op basis van veel nieuw archiefonderzoek, overtuigend zien waarom deze onderneming uiteindelijk mislukte. Bovendien betoogt ze dat deze geschiedenis niet op zichzelf staat: in de loop van de achttiende eeuw verloren de Nederlandse boekverkopers in Duitsland hun vooraanstaande positie aan boekverkopers van Duitse bodem.

Nadeel van de boekhistorische insteek is dat andere aspecten van Luzacs leven onderbelicht moeten blijven. Luzac de boekverkoper staat centraal; de rest is secundair. Zo kan het gebeuren dat we Luzacs overlijden aan het einde van het boek in een bijzin vernemen.

Ook blijft onduidelijk hoe zijn politieke ideeën zich verhielden tot die van andere Oranjegezinde denkers. Zijn verdediging van het stadhouderlijk bestel met argumenten ontleend aan het (natuur)recht was bijvoorbeeld niet uniek. Ook predikanten als Johannes Barueth en Petrus Hofstede bedienden zich van dit soort argumenten. Qua politieke stellingname en wijze van argumenteren past Luzac dus in hun gezelschap.

Voor dogmatiek en theologie had hij echter nauwelijks interesse en vermoedelijk waren zijn denkbeelden op dat terrein niet orthodox. Van Vliet betwijfelt dan ook of hij tot de in Nederland invloedrijke christelijke verlichting kan worden gerekend. Ze rekent Luzac tot de zogenaamde conservatieve verlichting, die, met behoud van het politieke bestel, de samenleving wilde beschaven. Het is nog maar de vraag in hoeverre deze conservatieve verlichting als tegenstelling van de christelijke verlichting gezien kan worden. Het laatste woord over het karakter van de verlichting in Nederland is in ieder geval nog niet geschreven.

Fraai uiterlijk
Een van de sterkste kanten van Luzac als uitgever was de goede verzorging van de door hem uitgegeven werken. Het fraaie uiterlijk van zijn boeken was voor geleerden een belangrijke overweging om voor hem te kiezen.

Of een soortgelijke overweging de auteur bij Uitgeverij Vantilt heeft gebracht, weet ik niet. Feit is dat het boek bijzonder mooi is uitgegeven. De luxe uitvoering, zorgvuldige opmaak en rijke illustrering maken het tot een plezier dit boek in handen te hebben.