De stad Den Haag tooit zich graag met de benaming ”stad van het recht” of ”juridische hoofdstad van de wereld”. Gelet op de lange traditie van recht en rechtspraak in deze stad is dit niet onbegrijpelijk. Deze hoge pretentie van Den Haag krijgt een stevige onderbouwing door de studie ”In dienst van het recht”. De studie voorziet in een leemte. De geschiedenis van het Gerechtshof ’s-Gravenhage is, behalve voor een kleine groep specialisten, relatief onbekend. Informatie hierover is slechts via verspreide geschriften te vinden. Bovendien ging het archief van het Hof verloren tijdens het bombardement van het Haagse Bezuidenhout in 1945.De geschiedenis van dit Gerechtshof gaat terug tot 1428. Na een korte oorlog werd er dat jaar in Delft een verzoeningsverdrag getekend tussen Jacoba van Beieren, gravin van de gewesten Holland en Zeeland, en haar neef Philips van Bourgondië. In deze ”Zoen van Delft” werd bepaald dat er een Raad zou komen voor bestuur, rechtspraak en financiën. Het bijzondere van deze Raad (later genoemd het Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland) was dat hij een permanente opdracht kreeg tot zelfstandig optreden. Eerdere Raden werd slechts incidenteel gevraagd de landsheer bij bestuur en rechtspraak terzijde te staan.

Het Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland heeft bestaan tot de invoering van de Franse rechterlijke organisatie in 1811. Na een korte periode van Keizerlijk Gerechtshof en Hoog Gerechtshof kreeg Nederland in 1838 weer een eigen rechterlijke organisatie met een Provinciaal Gerechtshof in Den Haag.

Biografisch
Kok beschrijft een geschiedenis van bijna 600 jaar: van Jacoba van Beieren tot aan de huidige president van het Gerechtshof, mr. J. J. I. Verburg. Het boek bevat geen beschrijvende en complete geschiedenis van het Hof. De auteur koos ervoor om per hoofdstuk een figuur uit de geschiedenis van het Hof centraal te stellen en in de biografie van de betrokkene gegevens te verwerken over de geschiedenis van het Hof uit die tijd en de rechterlijke macht in het algemeen. Zo zijn er twintig biografieën opgenomen van juristen van naam, zoals Hugo de Groot en C. F. van Maanen. Laatstgenoemde was onder meer minister van Justitie onder koning Lodewijk Napoleon en koning Willem I.

Een handicap van deze opzet -beschrijving aan de hand van twintig biografieën- is dat er een gefragmentariseerde weergave van deze geschiedenis wordt gegeven. Over de ene figuur is in de archieven nu eenmaal meer bewaard dan over een ander. Dit nadeel wordt echter gecompenseerd door een epiloog, waarin de auteur een treffende terugblik geeft op de geschiedenis van het Hof van Holland en zijn opvolgers.

Geen trias politica
Een aantal lijnen valt op. Tegenwoordig kennen wij op grond van de leer van de trias politica een strikte scheiding tussen rechtspraak en bestuur. In 1428 was hiervan geen sprake. Het Hof gaf de landsheer raad over alle vragen van bestuur en rechtspraak. Pas in 1572 werden de taken van het Hof beperkt tot rechtspraak. De auteur plaatst in dit verband kritische kanttekeningen bij nevenfuncties van huidige leden van de rechterlijke macht op het terrein van andere staatsmachten, zoals het lidmaatschap van de Eerste Kamer. Dat dit in het verleden kon, kan Kok billijken. De werklast van de rechter was laag en het aantal geschikte Kamerkandidaten beperkt. Nu acht hij deze combinatie principieel onjuist.

Een andere ontwikkeling was die naar beroepsrechters en beroepsjuristen. De rechtspraak werd in de loop der tijd geprofessionaliseerd. Voor leken was geen ruimte meer. Opmerkelijk is dat momenteel in de Tweede Kamer wordt gesproken over een correctie op deze ontwikkeling. Kamerleden breken een lans voor meer betrokkenheid van gewone burgers bij de rechtspraak om de kloof tussen burger en rechter te overbruggen. De invoering van leken- of juryrechtspraak zou een remedie kunnen zijn.

Achterstand in de afwikkeling van rechtszaken is niet alleen iets van onze tijd. Ook in de achterliggende eeuwen is hiermee geworsteld. Soms als gevolg van ziekte of vacatures, maar meestal was de achterstand structureel door een te grote instroom van nieuwe zaken. Terecht merkt de auteur op dat dit politieke aandacht verdient. Achterstand doet af aan de kwaliteit van de rechtspraak.

Kwaliteit
De studie kent geen systematische aandacht voor de kwaliteit van het rechterlijk werk in het verleden. Jammer, maar wellicht ook niet zo eenvoudig. Hierbij moet immers rekening worden gehouden met de eisen die de maatschappij toen aan de rechtspraak stelde en de mogelijkheden op dat moment om daaraan te voldoen. De auteur toont wel hoe in de zestiende eeuw door het Hof gebruik is gemaakt van de ontwikkeling rond de boekdrukkunst, waardoor juridische literatuur toegankelijker werd. De huidige ICT-ontwikkelingen bieden opnieuw verrassende mogelijkheden om kennis te nemen van de jurisprudentie in zowel binnen- als buitenland.

De geschiedenis van dit Gerechtshof is door de auteur op erudiete wijze weergegeven. Het boek sluit af met uitvoerige registers en een alfabetische lijst met biografische aantekeningen van alle rechterlijke functionarissen, die in de verschillende hoven werkzaam zijn geweest. De studie heeft in die zin grote toegevoegde waarde. Kok dankt in het voorwoord zijn vrouw voor het meelezen. Zij moest waarborgen dat het boek leesbaar zou zijn voor niet-juristen. Of haar invloed groot genoeg is geweest, lijkt mij een serieuze vraag.

N.a.v. ”In dienst van het recht. Uit de geschiedenis van het Gerechtshof ’s-Gravenhage en de daaraan vooraf gegane hoven (1428-heden)”, door mr. G. Chr. Kok; uitg. Verloren, Hilversum, 2005; ISBN 90 6550 879 1; 351 blz.; € 29,-.