Tussen 1970 en 1990 verlieten tienduizenden Joden de Sovjet-Unie. Op zich niet zo vreemd, ware het niet dat geen enkele Sovjetburger het recht had het ’arbeidersparadijs’ de rug toe te keren. Over het hoe en waarom verscheen een boek van de hand van Piet Buwalda, oud-ambassadeur van Nederland in Moskou. Hij speelde bij de emigratie een cruciale rol. Eeuwenlang hebben in Rusland Joodse kolonies bestaan. Aangenomen wordt dat de eerste Joden al voor onze jaartelling over de Kaukasus naar het zuiden van Rusland trokken. Hun aantal groeide gestaag. In 1897 telde Rusland volgens een officiële volkstelling 5.189.401 Joden.

Gemakkelijk hebben de Joden het in Rusland bepaald niet gehad. In het gunstigste geval waren ze ’slechts’ slachtoffer van discriminerende overheidsmaatregelen, in de meest dramatische gevallen vonden ze dood bij bloedige pogroms, die tussen 1903 en 1905 een hoogtepunt bereikten. Alleen al in 1905 werden zo’n 800 Joden gedood en raakten er nog eens duizenden gewond.

Velen kozen dan ook eieren voor hun geld en verlieten hun vaderland. Tussen 1881 en 1914 lieten zo’n 2 miljoen Joden het Russische rijk voorgoed achter zich. Toch werd het aantal achterblijvers ondanks deze exodus in 1914 nog steeds op 5,2 miljoen geschat.

De Russische revolutie maakte de positie van de Joden er niet beter op, al was het alleen maar dat tijdens de burgeroorlog die erop volgde 50.000 à 60.000 Joden bij krijgshandelingen en pogroms omkwamen, vooral in de Oekraïne. Voor de Joodse identiteit en godsdienst was in het communistische Rusland geen plaats.

Bovendien had Sovjetdictator Josef Stalin een persoonlijke afkeer van Joden. Er zijn sterke aanwijzingen dat hij op het einde van zijn leven plannen had om de gehele Joodse bevolking naar Siberië te deporteren. Zijn dood op 5 maart 1953 maakte aan dit voornemen echter een einde.

De drang onder Russische Joden om de Sovjet-Unie te verlaten, werd extra groot na de oprichting van de staat Israël in 1948 - een gebeurtenis waaraan Moskou bij de Verenigde Naties ironisch genoeg zijn goedkeuring had gegeven. De meest waarschijnlijke verklaring daarvoor is dat Stalin geloofde dat Israël een socialistische staat zou worden.

Vooral na de overwinning van Israël op de Arabieren tijdens de Zesdaagse oorlog in 1967 groeide de drang de Sovjet-Unie te verlaten. De eerste Jood die actie ondernam was Boris Kotsjoebievski. Hij vroeg een uitreisvergunning aan, maar die werd geweigerd. Daarmee werd hij de eerste ”Refusenik” - een samentrekking van het Engelse ”refused” (geweigerd) en het Russische achtervoegsel -nik; een ”geweigerde” dus.

Na 1970 veranderde de opstelling van het Kremlin en gaven de autoriteiten opeens in grote hoeveelheid uitreisvergunningen af. Als oorzaken voor deze tweede exodus noemt Buwalda interne factoren (de Sovjetleiders probeerden zo de Joodse dissidentenbeweging te ’onthoofden’), druk vanuit Israël en het Westen en economische motieven: Moskou diende het Westen gunstig te stemmen omdat er geen geld meer was om de bewapeningswedloop vol te houden.

Aangezien Israël geen ambassade had in de Sovjet-Unie -sinds 1967 waren de betrekkingen tussen Moskou en Jeruzalem verbroken- verliep de uitreisprocedure grotendeels via de Nederlandse ambassade. Den Haag gaf daarmee gehoor aan een verzoek van het Israëlische Ministerie van Buitenlandse Zaken om de Joodse belangen in de Sovjet-Unie te behartigen.

Een einde aan de tweede uittocht kwam er in 1979, toen het, mede als gevolg van de Russische inval in Afghanistan, opnieuw flink vroor tussen Oost en West. Tien jaar later zou de perestrojkapolitiek van ex-Sovjetleider Michaïl Gorbatsjov een derde en laatste emigratiegolf inluiden.

”Refuseniks” is een bewerking van Buwalda’s proefschrift uit 1995. De auteur laat zien hoe de Nederlandse ambassade, in weerwil van allerlei problemen en met de vereiste diplomatieke tact, zo veel mogelijk Joden uit de Sovjet-Unie probeerde weg te krijgen. Hoewel het onderwerp zonder meer interessant is, is het boek wat aan de droge kant. Van een „meeslepend” werk, zoals de achterkaft vermeldt, is in dat opzicht zeker geen sprake.