Het is nogal wat als we op de omslag van Vincent Brümmers boek ”Ultiem geluk” lezen: „Een nieuwe kijk op Jezus, verzoening en de drie-eenheid.” Wie zou na zo veel eeuwen nog een nieuwe kijk hierop kunnen presenteren? Vincent Brümmer is jarenlang hoogleraar godsdienstwijsbegeerte in Utrecht geweest. Hij heeft heel wat geschreven vanuit zijn vakgebied. Studenten gebruiken zijn boek ”Wijsgerige Begripsanalyse” (1983). Ook bekend zijn ”Wat doen wij als wij bidden?” (1985), ”Over een persoonlijke God gesproken” (1988) en ”Liefde van God en mens” (1993). In de noten vindt men verwijzingen naar talloze artikelen van zijn hand, meestal in het Engels. Ik vermeld deze gegevens om erop te wijzen dat het hier te bespreken boek, ”Ultiem geluk”, in zekere zin in deze serie publicaties thuishoort. Ik beschouw het als een zekere afronding daarvan.

Brümmer is een helder denker en een auteur die zijn formuleringen zorgvuldig kiest. Dat geldt ook van dit boek. Het is nogal wat als we op de omslag lezen: „Een nieuwe kijk op Jezus, verzoening en de drie-eenheid.” Wie zou na zo veel eeuwen theologiegeschiedenis nog een nieuwe kijk op Jezus,verzoening en drie-eenheid kunnen presenteren? Waarin bestaat dat nieuwe dan?

Formeel gesproken hierin dat deze drie thema’s godsdienstwijsgerig behandeld worden, en niet vanuit Bijbelse gegevens. Een enkele leer verwijst de auteur naar de Bijbel. Maar zo’n verwijzing is niet fundamenteel voor het betoog, noch voor het geloof.

Brümmer gebruikt meermalen de term matrix. Daarmee bedoelt hij de grondstructuur van de verhouding tussen God en mens: Zijn liefde te delen en daaraan te beantwoorden. Vandaar de titel ”Ultiem geluk”.

Liefde

De mens is echter van God vervreemd. Daarmee heeft hij ook de rechte kennis van God verloren: de zonde maakt hem onwetend. Verlossing bestaat hierin dat God Jezus Christus zendt, tot verzoening van de mens met God. Jezus Christus is de volmaakte mens, de nieuwe mens. Daarin is Hij de openbaring van Gods liefde. Van hieruit moeten we de termen van de Oude Kerk verstaan: waarachtig God en waarachtig mens. Die termen ontlenen hun inhoud aan de relatie van God tot de mens.

Brümmer zegt dat we niet moeten speculeren over hoe Gods wezen drie-enig kan zijn. Op dit punt laat hij de discussie met de Oude Kerk achter zich. Ik vermoed dat hij hieraan het recht en de moed ontleent om van een nieuwe kijk op Jezus te spreken. Niet -om de oude woorden te gebruiken- ontologisch of substantieel, maar relationeel.

We vinden in de hoofdstukken vijf en zes een bespreking van de discussies over de christologie en de triniteit in de Oude Kerk. Opvallend dat deze onderwerpen pas in de laatste hoofdstukken worden besproken. Dat hangt samen met het feit dat Brümmer een godsdienstwijsgerig raam aan zijn theologische beschouwingen vooraf laat gaan. Hij noemt dit raam de matrix, de grondstructuur.

God is liefde, wil liefde geven aan de mens. Deze is gelukkig door Gods liefde te beantwoorden. Dat doet de mens niet. Dat is zijn vervreemding van God, door de zonde. Nu geeft God Zijn Zoon, de volmaakte mens, Die God liefheeft. In Jezus Christus openbaart God (opnieuw) Zijn liefde tot de van Hem vervreemde mens. Daarmee wordt aan de mens de kennis van God (weer) geopenbaard. God geeft dus tot verzoening van de mens met Zichzelf Jezus Christus, Zijn Zoon. Daarmee neemt God het lijden op Zich.

Islam en jodendom

Jezus is dus de openbaring van Gods liefde tot de van God vervreemde mens. Jezus’ levensweg is een lijdensweg. Omdat Jezus God is, is Zijn lijden ook Gods lijden. Er is verzoening doordat de mens God weer gaat kennen als een God van liefde. Met die kennis gaat berouw gepaard. Dat is -om het in mijn woorden te zeggen- het proces van verzoening.

Brümmer presenteert de hele verlossingsleer, inclusief de christologie en de verzoening, in de wijsgerig ontworpen matrix van de verhouding van God en mens. Daarin ligt het nieuwe van zijn concept. Ik laat hier de bespreking van de dogmahistorische gegevens achterwege. Men moet het hoofd er goed bij houden om dat alles te volgen.

De structuur van Brümmer is doorzichtig. Zij is een correctie op wat hij noemt „het onbegrijpelijke van het oud-christelijk dogma.” Brümmer wil daar bovenuit komen.

Volgens Brümmer kunnen het jodendom en de islam met deze matrix voor de verhouding van God en mens uit de voeten. Het een grondstructuur, waarop ook joden en moslims teruggaan, al gebruiken zij andere begrippen en metaforen. De wortel ligt in het geloof van Abraham.

Wat de kennis betreft is er geen overeenstemming, want voor de kennis hebben wij Jezus Christus nodig. Wel is er in de matrix, de grondstructuur, tussen deze religies overeenstemming, aldus Brümmer.

Bijbelse matrix

”Ultiem geluk” is doortrokken van een vernuftig uitgedachte matrix, die niet op Bijbelse gegevens teruggaat, maar op een filosofisch, godsdienstwijsgerig ontworpen Godsbeeld. Vandaar de mogelijke overeenstemming in grondsstructuur tussen de drie grote, monotheïstische godsdiensten.

Het zal duidelijk zijn dat in deze christologie geen sprake kan zijn van straffende gerechtigheid. Er is alleen te spreken van Gods reddende, heilbrengende gerechtigheid, ons in Jezus Christus geopenbaard.

Uit de epiloog blijkt, helaas, dat jodendom en islam ook zónder die heilbrengende gerechtigheid het ultieme geluk met God kunnen vinden. Dat is inderdaad een nieuwe visie, hoewel in andere bewoordingen ook wel door anderen gepropageerd.

Het is een boeiend en knap boek, dat bij bestudering behoorlijke inspanning vraagt. Wat ontbreekt is de Bijbelse matrix voor de verhouding van God en mens. Van daaruit kan ik verzoening door voldoening niet opgeven.