„Ontwaakt, verworpenen der aarde/ Ontwaakt, verdoemd in hong’ren sfeer/ Reed’lijk willen stroomt over de aarde/ en die stroom rijst al meer en meer/ Sterft, gij oude vormen en gedachten/ Slaaf geboor’nen, ontwaakt, ontwaakt!”

Een dame van zo’n zestig jaar in het aanwezige publiek heft tijdens de PvdA-uitslagenavond op 15 mei spontaan de Internationale aan, het strijdlied van de socialisten. Het gebaar is bedoeld om haar partijgenoten moed in te zingen na de dramatische verkiezingsuitslag.

Ondertussen stimuleert ze dan met een gebalde linkervuist, dan met wijdse armgebaren haar omstanders mee te zingen, maar het baat niet. De meeste partijgenoten staan haar wat glazig aan te kijken, het is alsof ze water zien branden. Langzaam dooft ook het enthousiasme van de zangeres en ze roept de omstanders vertwijfeld toe: „Waarom zingen jullie niet? Kennen jullie het niet meer?” Maar ook dan komt er nauwelijks reactie. De zingende dame verdwijnt teleurgesteld tussen het wachtende publiek voor de bar om vervolgens troost te zoeken bij de drank.

Deze gebeurtenis op de uitslagenavond tekent treffend de situatie waarin de PvdA is verzeild geraakt. De partij is verdoofd, en vervreemd van haar gedachtegoed.

In de politiek van de PvdA zijn twee lijnen te onderscheiden, een bestuurlijke en een meer radicale. Net na de oorlog was de PvdA onder leiding van Drees weliswaar rood, maar vooral ook bestuurlijk ingesteld: dat wil zeggen gericht op het dragen van politieke verantwoordelijkheid en bereid compromissen te sluiten. Onder Den Uyl kwam de meer radicale lijn tot leven. De weerslag van dat denken is neerlegd in het beginselprogramma dat in 1977 werd aanvaard. Het is zo radicaal dat het GroenLinks het schaamrood naar de kaken doet stijgen.

Kok heeft de koers van de partij weer bijgesteld naar het midden. Het rapport ”Schuivende panelen”, opgesteld in de tweede helft van de jaren tachtig, markeerde deze overgang. Halverwege de jaren negentig koos Kok er ook voor om „zijn ideologische veren af te schudden.”

Vervolgens maakte de partijleider, ondertussen opgeklommen tot vice-premier en vanaf 1994 tot premier, werk van de zogenaamde Derde Weg. Van oorsprong is deze naam afkomstig van een groepje intellectuelen binnen de PvdA dat in de jaren vijftig niet wilde kiezen tussen het communisme van het Oostblok en het westerse kapitalisme.

„Jij was de eerste, Wim. Jij bracht het in de praktijk nog voor we erover spraken”, zei de toenmalige Amerikaanse president Clinton in 1999 tegen premier Kok. De Derde Weg staat nu voor minder staat en meer markt, voor de gezondmaking van de overheidsfinanciën, voor aanpak van misbruik van sociale voorzieningen, voor handhaving van de verzorgingsstaat en voor groei van werkgelegenheid. Ook de Duitse bondskanselier, Schröder, en de Britse premier, Blair, rekenen zich tot de vernieuwde centrumlinkse beweging.

Maar op dit moment spreekt niemand meer over de Derde Weg als politiek model. Nu de sociaal-democratie in heel Europa stevige klappen krijgt, blijft het over dit thema ijzig stil, ook binnen de PvdA. Afgelopen zaterdag bezon de partij zich voor het eerst sinds de verkiezingsnederlaag op de toekomst. Geen van de 112 leden van het politiek forum en van de aanwezigen nam het het begrip Derde Weg in de mond.

Het voortgaan op de Derde Weg is een van de twee opties waarvoor de PvdA kan kiezen als haar toekomstige politieke stategie. Het betekent voortzetting van de huidige centrumlinkse koers, maar dan aangepast aan de actualiteit.

Volgens de campagneleider van de PvdA bij de laatste verkiezingen, demissionair staatssecretaris Benschop van Buitenlandse Zaken, is het concept van de Derde Weg een goede aanpak gebleken om de overheidsfinanciën op orde te brengen en de massawerkloosheid terug te dringen.

De kiezers hebben deze verdiensten niet beloond, integendeel. Volgens PvdA-senator en oud-burgemeester van Amsterdam Van Thijn heeft zijn partij daar tevergeefs op gerekend. Zo werkt het ook niet in de politiek. Vorige week donderdag tijdens de oprichting van een nieuw jongerenplatform in de PvdA (JOOP) memoreerde hij dat de Britse leider Churchill enkele maanden na het eindigen van de Tweede Wereldoorlog de verkiezingen in zijn land verloor.

Maar wat dan? Volgens de lijsttrekker van de PvdA in Rotterdam, oud-wethouder mevrouw Kuiper, heeft het verlies van de PvdA alles te maken met de buitenlanders. „Wij als bestuurders spraken over de multiculturele samenleving als een warme deken voor onze maatschappij, maar de burgers ervaren vooral veel problemen door buitenlanders.”

Diverse leden van het Politiek Forum benadrukten dat oude bewoners van veel stadswijken zich onveilig en niet meer thuisvoelen in hun omgeving. Velen autochtonen zijn weggetrokken en buitenlanders die niet of nauwelijks de Nederlandse taal spreken zijn ervoor in de plaats gekomen. Dat is volgens de PvdA’ers niet bevorderlijk voor de saamhorigheid en de veiligheid in de wijken. Omdat veel buitenlanders ook verschillende talen spreken, ontstaan er allemaal kleine groepjes die niet met elkaar kunnen communiceren. Dat geeft veel burgers een onveilig gevoel. Een inwoner van de Amsterdamse grachtengordel rekende voor dat de helft van de bewoners in oude stadswijken potentieel op de PvdA kan stemmen. Nu zijn ze massaal overgestapt naar de Lijst Pim Fortuyn.

„Er zijn nieuwe problemen bij gekomen, zoals veiligheid en immigratie. Die hebben we wel gezien, maar volledig onderschat”, aldus campagnestrateeg Benschop. „We moeten sociaal-democratische antwoorden geven op de nieuwe politieke vraagstukken. Gelijkheid en solidariteit zijn daarbij onze uitgangspunten”, aldus PvdA-voorzitter Koole.

Dergelijke opmerkingen duiden erop dat de smaakmakers van de PvdA het politieke model van de Derde Weg en de centrumlinkse benadering in principe willen voortzetten, geactualiseerd naar het jaar 2002.

Het alternatief is een ruk naar links. Sommigen in de partij pleitten daarvoor, zoals communicatiestrateeg en oud-PvdA-voorlichter Istha. Ook diverse PvdA’ers van het oude stempel kiezen voor die optie, zoals vice-fractievoorzitter Duijvesteijn. Ze wijzen erop dat er links van de PvdA twee middelgrote partijen zijn ontstaan, GroenLinks en SP. Die hebben samen negentien zetels in de Tweede Kamer.

Maar degenen die pleiten voor radicalisering van de PvdA vormen een minderheid. De echte radicale linkse kiezers zijn al lang overgestapt naar GroenLinks of de SP. Ze zitten niet meer in de partij en stemmen er niet meer op. Er moet wel een hele duidelijke verlinksing plaatsvinden voor zij terugkeren naar hun oude nest. In het Politiek Forum waren er zaterdag ook geen vertegenwoordigers die pleitten voor een fikse verlinksing.

Dus zal de PvdA het gaan zoeken in de inhoudelijke en organisatorische vernieuwing. Over beide onderwerpen zal het partijbestuur een nota uitbrengen. De organisatorische vernieuwing krijgt in ieder geval vorm doordat alle leden zich voor Kerst via een referendum uit mogen spreken over de nieuwe partijleider, maar er komen meer veranderingen.

De inhoudelijke vernieuwing zal vooral antwoord moeten geven op de vraag hoe de partij in de toekomst om wil gaan met de immigranten en met de veiligheid. Het was zaterdag even heel stil toen een afgevaardigde uit Soest haar „politiek incorrecte visie” gaf op beide thema’s: „We moeten meer emotie toelaten en zeggen waar het op staat. Als ik zie hoe Joden momenteel worden bedreigd en hoe een aantal moslims zich terugtrekt vanwege de aanslagen op 11 september, dan vind ik dat we zeer nadrukkelijk moeten uitdragen dat iedereen in dit land recht heeft op een plek. En als nieuw ingekomenen dat in onze rechtsstaat niet kunnen accepteren, laat ze dat opzouten naar hun eigen land.”